بيان الحق بضمان الصدق (العلم الإلهي)
بيان الحق بضمان الصدق (العلم الإلهي)، اثر حکیم، ادیب منجم و ریاضی‌دان قرن پنجم هجری ابوالعباس فضل بن محمد لوکری است. این اثر توسط سید ابراهیم دیباجی مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.
| بيان الحق بضمان الصدق (العلم الإلهي) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | لوکری، فضل بن محمد (نویسنده)
دیباجی، سید ابراهیم (محقق) محقق، مهدی (زير نظر) عطاس، سید محمد نقیب (زير نظر) |
| عنوان‌های دیگر | بيان الحق بضمان الصدق «العلم الالهي» |
| ناشر | مؤسسه بين المللي انديشه و تمدن اسلامى مالزي (ايستاک) |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1373ش , |
| موضوع | خدا شناسی
خدا شناسی - فلسفه فلسفه اسلامى ما بعد الطبيعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BBR 608 /ب9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
این کتاب بدون اغراق بهترین و ارزشمندترین کتابی است که درباره فلسفه مشاء تدوین شده است؛ زیرا در عین جامعیت، با پرهیز از پرداختن به فروعات و حواشی، تلخیصی است از همه اصول فلسفه مشاء از ارسطو تا بهمنیار[۱].
بيان الحق بضمان الصدق، به سه کتاب بزرگ تقسیم می‌شود: منطق، علم طبیعی و علم الهی. محتوای اثر حاضر، علم الهی است.
انگیزه تألیف
لوکری سبب تألیف این کتاب را چنین توضیح می‌دهد: من چون در کتب تألیفشده در علوم فلسفی تأمل کردم، بعضی را بیش از حد طولانی یافتم؛ آنچنانکه فهم متعلمین به کنه آن نرسد و بر ضبط و حفظش قوای حافظین توانایی نیابد و بعضی را نیز مختصر و لطیف که نکات اصول حکمی را در خود جمع آورده است، اما کتابی که بین دو طرف افراط و تفریط از اندازه و حجم، متوسط باشد و متضمن همه مطالب مورداحتیاج جوینده حق در علوم عقلی باشد و او را بی‌نیاز از غیر آن کند و حقجو را به نهایت آن برساند، نیافتم؛ لذا تمایل پیدا کردم تا کتابی به این صفت جمع‌آورم بر سبیل شرح و تلخیص با یکدیگر[۲].
ساختار
این اثر از دو بخش تشکیل شده است:
- بخشی که توسط محقق نگاشته شده و شامل پیشگفتار سید محمد نقیب عطاس، سرآغاز مهدی محقق و مدخل که شامل شش بخش است.
- بخش دوم که همان متن کتاب است و شامل دو جزء و یک خاتمه می‌باشد.
جزء اول، حاوی 41 فصل و جزء دوم آن حاوی 28 فصل است.
نویسنده در مورد منابع و ساختار این اثر می‌نویسد: از همه کتب فلسفی منسوب به شیخ‌الرئیس، حجةالحق ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینای بخاری – روح الله‌رمسه و قدس‌نفسه - و نیز کتب شیخ حکیم ابونصر فارابی - قدس الله روحه العزيز - و نیز از دیگر کتب موجود متأخرین و متقدمین استخراج مطلب کردم؛ گرچه نیازی به کتب ایشان بعد از کتب این دو بزرگ، به‌ویژه کتب شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا - روح‌الله‌رمسه و قدس‌نفسه - نخواهد افتاد. پس نظرم بر این تعلق گرفت که ترتیب این کتاب را بر مسلک مشهور بنهم؛ یعنی منطق را بر سایر اجزای حکمت مقدم گردانم؛ چراکه آن وسیله رسیدن به حق است. سپس علم طبیعی و بعد از آن علم الهی را به موجزترین وجه ممکن بدون اخلال به اصلی از اصول ارائه نمایم، بلکه در آن مطالب دشوار را شرح کرده، نکات مخفی را تبیین نمایم و شبهات مورد اعتراض را در جای خود حل کنم. این کتاب را «بيان الحق بضمان الصدق» نامیدم. این اسم، سازگار با مسمای خود است؛ زیرا غرض من در آن تبیین حق است، با صادقترین آرا و اقوال. این روش قانون من باشد در زمان حیاتم؛ هر زمان که اراده کردم به آن بازگردم و تذکره من پس از وفاتم گردد[۳].
گزارش محتوا
هدف لوکری از تدوین مجموعه بيان الحق، تنظیم یک متن تعلیمی فلسفی در سطح متوسط است و در این هدف توفیق یافته است. بيان الحق لوکری جهت تعلیم فلسفه مشاء در سطح متوسط مناسبتر از آثار فارابی، ابن سینا و بهمنیار است؛ چراکه حاوی همه نکات اصلی متون فلسفی ایشان است؛ به‌علاوه از مطالب استطرادی و کم‌فایده نیز خالی است. لوکری تنها به تلخیص مطلب اکتفا نکرده، بلکه گاهی یک فصل طولانی شفا یا تحصیل را در چند فصل و گاهی برعکس چند فصل آن‌ها را در یک فصل بيان الحق گنجانیده است.[۴].
کلیه مطالب بيان الحق در درجه اول از آثار ابن سینا و بهمنیار و در درجه دوم از آثار فارابی استخراج شده است. اکثر قریب به اتفاق مطالب کتاب و حتی عناوین بیشتر فصول عیناً از منابع یادشده نقل شده و تنها در موارد معدودی، جهت تلخیص یا ایجاد ارتباط بین عبارات منقول از منابع مختلف، جملاتی اضافه شده یا تغییر داده شده است. با توجه به گستردگی مطالب فلسفی و بیانات مختلف هر فیلسوف در آثار متعدد خود، کار گزینش بهترین و جامعترین متن و یا تلخیص مطلب، به‌نحوی‌که کلیه نکات اصلی و امور مهم آن حفظ شود، محتاج احاطه کامل بر متون فلسفی و تسلط بر آن‌هاست. بيان الحق بهترین سند تسلط و احاطه تمام لوکری بر فلسفه مشائی است. او در هر زمینه بهترین متن را برگزیده، از ایجاز مخل و اطناب ممل پرهیز کرده، حجم مطالب را همواره در حد متوسط حفظ کرده است.[۵].
منطق «بيان الحق بضمان الصدق» برگرفته از منطق شفا، اشارات، نجات، حكمة المشرقیین و تحصیل است. طبیعیات آن برگرفته از طبیعیات ارسطو به گزارش ابن سینا، یعنی طبیعیات شفا و تحصیل است. بخش علم کلی الهیات بيان الحق متخذ از الهیات شفا و مابعدالطبیعه تحصیل است. بخش علم ربوبی آن علاوه بر دو منبع یادشده از المبدأ و المعاد ابن سینا و الانصاف استخراج شده است. نکت و مسائل منتخبه از علم مابعدالطبیعه از تعلیقات ابن سینا و إثبات المفارقات فارابی استخراج شده و بالاخره فصول منتخبه از علم اخلاق، به‌استثنای یک فصل نسبتاً مفصل عیناً از الفصول المنتزعة فارابی نقل شده است.[۶].
ترتیب کلی مطالب بيان الحق (منطق، طبیعیات، الهیات) شبیه ترتیب عيون الحكمة، اشارات و با حذف بخش ریاضیات شبیه ترتیب شفاست. مآخذ اصلی مطالب و حتی ترتیب فصول الهیات بيان الحق، الهیات شفا است؛ اما تقسیم الهیات بيان الحق به علم کلی و علم ربوبی وام‌دار «نجات» شیخ‌الرئیس و تا حدودی تحصیل بهمنیار است. الهیات نجات به دو مقاله تقسیم می‌شود. شیخ برای این دو مقاله عنوان خاصی انتخاب کرده است، اما محتوای مقاله اول امور عامه یا علم کلی است و محتوای فصول مقاله دوم علم ربوبی و الهیات بالمعنی‌الاخص است.[۷].
لوکری در آغاز الهیات بيان الحق در این‌باره می‌نویسد: «این کتاب [علم الهی بیان الحق] به دو کتاب تقسیم می‌شود: یکی درباره علم مابعدالطبیعه و آن علم کلی است که متضمن تصحیح مبادی همه علوم است؛ دیگری مشتمل بر معانی کتاب الربوبية به نام اثولوجیاست؛ گرچه در اصطلاح قوم مابعدالطبیعه به همه اجزای علم الهی عام اطلاق می‌شود، ولی قطعاً این تقسیم و تفکیک سودمند و بجاست؛ زیرا به این وسیله علم ربوبی که درباره اثبات مبدأ اول و صفات وی و نیز اثبات سایر مفارقات روحانی و ملکوتی است، متمایز می‌شود»[۸].
جای آن داشت که مسائل رساله الحاقی علم الربوبية، در خود علم ربوبی ادغام می‌شد؛ چراکه مسائل این رساله الحاقی به صفات باری، عقل، نفس و ولایت و نبوت اختصاص دارد و این مطالب، دقیقاً مسائل علم ربوبی را تشکیل می‌دهد. لوکری اگرچه در مقدمه الهیات بيان الحق وعده داده که به‌واسطه اهمال دیگر نویسندگان در مسئله نفس در حال مفارقت از بدن بسط کلام بدهد و مطالب جدیدی را ارائه کند که دیگران نگفته‌اند، اما در بحث از این مسائل عذر آورده، می‌نویسد: «اگرچه ما وعده داده بودیم در این‌باره به‌طور مشروح و مشبع سخن برانیم، ولیکن وقتی دیدیم همه مطالب در همین اندازه مختصر از بیان می‌گنجد، به آن اکتفا کردیم»[۹].
لوکری به‌طور کامل تابع افکار فلسفی ابن سینا و استادش بهمنیار است. در بيان الحق هیچ نوع مخالفتی، ولو به تعریض با ایشان دیده نمی‌شود. در مواردی که بهمنیار با ابن سینا اختلاف نظر داشته، لوکری از ذکر عقاید بهمنیار اجتناب کرده و نظر ابن سینا را آورده است.[۱۰].
همان طور که بیان شد این اثر از دو جزء تشکیل شده است. مؤلف در جزء اول سخن از موضوع فلسفه اولی و منفعت آن به میان می‌آورد و سپس به تعریف جوهر و عرض و هیولا و صورت و مقولات نه‌گانه عرضی می‌پردازد و از موضوعاتی همچون تقدم و تأخر و قوه و فعل و کلیات پنجگانه سخن به میان می‌آورد. در جزء دوم سخن از علل چهارگانه و فاعلیت مبدأ اول و صدور افعال از مبادی عالیه و اقسام حرکت سخن می‌گوید و از موضوعاتی همچون قضای الهی و سعادت و شقاوت اخروی و منفعت عبادات در دنیا و آخرت بحث و گفتگو می‌نماید[۱۱].
لوکری در مقدمه بخش سوم بيان الحق، علم الهی را شامل دو کتاب و دو بخش الحاقی معرفی می‌کند: کتاب اول: علم مابعدالطبیعه، یعنی علم کلی متضمن تصحیح مبادی همه علوم. کتاب دوم: کتاب الربوبية، یعنی اثولوجیا در اثبات مبدأ اول و صفات او و اثبات سایر مفارقات روحانی ملکی. محلق اول: مسائل و نکاتی از علم مابعدالطبیعه که در حکم اسرار آن و شامل مباحثی در صفات باری تعالی و عقول و نفوس سماویه است. ملحق دوم: فصول متنزعه از علم اخلاق در اکتساب فضائل نفسانیه و مدینه فاضله.
بااینکه عنوان پشت جلد «العلم الإلهي» انتخاب شده است، اما از دو بخش اخیر این کتاب اثری نیست. در مقدمه طولانی مصحح و نیز دو پیشگفتار دیگر کتاب هیچ اشاره‌ای به عدم تصحیح دو مبحث کتاب که حدود یکسوم الهیات بيان الحق را شامل می‌شود، نشده است و ذکری از اینکه بخش منتشرشده، جلد اول العلم الإلهي است و جلد دومی نیز در راه است، به میان نیامده است. بخش منتشرنشده شامل نه باب در 102 فصل است و شامل مباحثی در صفات باری، عقول، نفوس، ولایت و نبوت و اخلاق نظری است و بدون آن قطعاً مباحث الهیات بالمعنی‌الاخص بيان الحق ناقص ارائه شده است.[۱۲].
با توجه به اینکه تمام متن بيان الحق به اعتراف لوکری متخذ از آثار ابن سینا، بهمنیار و فارابی است، استخراج مطالب آن از منابع اصلی از اهمیتی فوقالعاده برخوردار است. مصحح محترم نیز همت خود را مصروف یافتن این منابع کرده است؛ اکثر مطالب متخذ از الهیات شفا و تحصیل بهمنیار را معین کرده، اما این نواقص در تحقیق به چشم می‌خورد: یک: پنج فصل از کتاب، بدون استخراج منبع رها شده است. مطالب فصول 19، 24، 25، 26 و 27 علم ربوبی بيان الحق عیناً از کتاب المبدأ و المعاد ابن سینا نقل شده است.
دو: مطالب فصل 22 علم ربوبی بيان الحق به‌تصریح لوکری از کتاب انصاف ابن سینا نقل شده است. محقق محترم مآخذ این فصل را نیز نیافته است. این بخش از انصاف به زمان ما رسیده است و بخشی از تفسیر شیخ‌الرئیس بر کتاب اثولوجیا را تشکیل می‌دهد که در کتاب «أرسطو عند العرب» منتشر شده است.
سه: مطالب فصول 11، 18 و 23 علم ربوبی بيان الحق، عیناً متخذ از المبدأ و المعاد ابن سینا است؛ حال آنکه مطالب به الهیات شفا نسبت داده شده است.
در تمام متن کتاب اقوالی که به ارسطو، اسکندر، ثامسطیوس و امثال ایشان، نسبت داده شده، مورد تحقیق قرار نگرفته و مصادر این اقوال مشخص نشده است؛ برای نمونه تحقیق فصل چهاردهم علم ربوبی بيان الحق قابل مراجعه است.
مقدمه طولانی مصحح محترم را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:
بخشی فاقد ارتباط وثیق با مطالب کتاب است، از قبیل تراجم فلاسفه قبل از لوکری (و نه سیر تطور فلسفه تا لوکری) یا از لوکری تا ملاصدرا (و چرا تا ملاصدرا؟!)
بخشی تکرار مطالبی است که مصحح محترم برای بار سوم اقدام به نشرشان می‌نمایند. آیا ترجمه لوکری در ابتدای مدخل منطق بيان الحق کافی نبوده است؟ مناسب بود در ابتدای این جلد تنها به ذکر خلاصه‌ای از آن‌ها و افزودن نکات تازه پژوهشی اکتفا می‌شد.
در فصل چهارم مقدمه، تلخیص فصول کتاب آورده شده و ذکر منابع هر فصل با توجه به ذکر آن‌ها در ذیل فصل مربوطه از زوائد دیگر کتاب است[۱۳].
وضعیت کتاب
فهرست مصادر و مراجع، فهرست مصطلحات و فهرست محتویات در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها به اختلاف نسخ و ذکر مستند مطالب کتاب اختصاص یافته است.
در انتهای کتاب، طی هفده صفحه مطالبی به‌عنوان حواشی آورده شده. اکثر این حواشی، نشانی مطالب لوکری است از منابع قبل از وی که در ضمن همان صفحه نیز قابل درج بود. بخش دیگر از این حواشی توضیح کلمات شیخ است از سوی فلاسفه پس از لوکری که در ذیل همان صفحات نیز قابل درج بود؛ هرچند حذف بخش مهمی از این حواشی مشکلی ایجاد نمی‌کند[۱۴].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- محمدی، مقصود، «لوکری آخرین فیلسوف مشائی سینوی»، تاریخ فلسفه، پاییز 1390، شماره 6، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
- فسایی، محسن، «گزارش جامع ابوالعباس لوکری از فلسفه مشاء»، آینه پژوهش، خرداد و تیر 1374، شماره 32، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
- پایگاه جامع و تخصصی کلام و عقاید و اندیشه دینی.