جذوة المقتبس في ذكر ولاة الأندلس
| جذوة المقتبس في ذكر ولاة الأندلس | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حمیدی، محمد بن فتوح (نويسنده) هواری، صلاح‌الدین (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | جذوة المقتبس - جذوة المقتبس في ذكر ولاة الأندلس و أسماء رواة الحديث و أهل الفقه و الأدب و ذوي النباهة و الشعر |
| ناشر | المکتبة العصریة |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 2004م , 1425ق |
| چاپ | 1 |
| شابک | 9953-34-332-2 |
| موضوع | اندلس - تاريخ ، مجتهدان و علما - اندلس - سرگذشت‌نامه ، دانشمندان اسلامی - اندلس - سرگذشت‌نامه ، اندلس - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /حج4 58 DP |
جذوة المقتبس في ذكر ولاة الأندلس، با نام کامل «جذوة المقتبس في ذكر ولاة الأندلس و أسماء رواة الحديث و أهل الفقه و الأدب و ذوي النباهة و الشعر»، تألیف محمد بن ابی‌نصر فتوح حمیدی (متوفی 488ق/1095م) مشتمل بر شرح‌حال حاکمان و شخصیت‌های علمی، تاریخی و ادبی اندلس است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم صلاح‌الدین هواری است.
ساختار
کتاب مشتمل بر:
- مقدمه محقق: حاوی مقدمه و شرح‌حال و آثار مؤلف.
- مقدمه مؤلف و ده جزء: در جزء اول تحت عنوان «فصل» حکومت عبدالرحمن بن معاویه و والیان پس از او تا هشام بن محمد معتد مطرح شده است. پس‌ازآن در جزء دوم و بخشی از جزء سوم اسامی محدثین، فقها، ادبا و شعرای اندلس با نام محمد معرفی شده است. در ادامه تا انتهای جزء نهم، اسامی به ترتیب حروف الفبا از الف تا یاء معرفی شده‌اند. در جزء دهم نیز اعلامی که نام آنها در منابع نیامده و با کنیه یا نسب یا صفت معرفی شده‌اند، ارائه شده است. اعلام معرفی شده در این اثر به عدد 988می‌رسد.
گزارش محتوا
محقق در بررسی مصنفات تراجم اندلسی به این نکته می‌رسد که این آثار به‌منزله حلقات متصلی هستند که کتاب اول مقدمه‌ای برای کتاب دوم است. هر تنصیفی به اثر پیش از خود استناد می‌کند و نقص آن را تکمیل و خطاهایش را تصحیح و آنچه را از اطلاعات و اسامی که یافته را بر آن می‌افزاید؛ بنابراین «جذوة المقتبس» تنها کتاب در تاریخ اندلس نیست؛ بلکه پیش از آن تعدادی از مصنفات مانند آن توسط بیش از یک نفر از علمای اندلس نوشته شده است که از آن جمله است: «القضاة بقرطبة» محمد بن حارث خشنی (متوفی 366ق/976م)؛ «تاريخ علماء الأندلس» عبدالله بن محمد ازدی معروف به ابن فرضی (متوفی 403ق/1013م)؛ «المقتبس في تاريخ علماء الأندلس» ابومروان حیان بن خلف بن حسین اندلسی (متوفی 496ق/1076م) و پس از «جذوة المقتبس» کتاب «الصلة في تاريخ علماء الأندلس» خلف بن عبدالملک بن بشکوال (متوفی 578ق/1183م) که آن را ذیلی بر تاریخ ابن فرضی قرار داد و... [۱].
حمیدی دو کتاب با عناوین «تاريخ الإسلام» و «جذوة المقتبس» دارد. در کتاب اول تاریخ اسلام را به‌طور عام یا تاریخ اهل مشرق به‌طور خاص مطرح کرده است تا این‌که اهل اندلس از طریق آن بر اخبار و حوادث بیشتری از مشرق‌زمین اطلاع یابند؛ اما کتاب جذوه تنها در رابطه با اندلس است و حمیدی در آن اخبار مختصر بلاد اندلس و شخصیت‌های بارز در علم و ادب را معرفی کرده است و اگر به دیگر اعلام مشرق‌زمین اشاره کرده به اختصار در حد نیاز و به مناسب مقام بوده است[۲].
«جذوة المقتبس في ذکر ولاة الأندلس» یکی از تألیفات مطبوع حمیدی و از مهم‌ترین دلایل شهرت، فضل، علم، وسعت اطلاعات، ذکاوت و قوت حافظه اوست. برخی بر عنوان کتاب عبارت «أسماء رواة الحديث و أهل الفقه و الأدب و ذوي النباهة و الشعر» را افزوده‌اند. این بخش اخیر از عنوان را حمیدی نیز در مقدمه کتابش ذکر کرده است. چه‌بسا مقصود او از این کار تعریف محتویات کتاب و موضوعات آن است که از اخبار فقهی و ادبی و شعر و اعلام این فنون از صاحبان فطانت و فضل و علم خارج نمی‌شود؛ البته عنوان موجز «جذوة المقتبس» در بین مورخین و ادبای عصرهای مختلف مشهور و معروف است[۳].
اسلوب و ویژگی‌های فنی نگارش نویسنده در این کتاب عبارت است از سهولت و وضوح، خواه در لفظ مفرد باشد یا تعابیر؛ زیرا در آن، با وجود ایجاز عبارات، آنچه فهمش دشوار باشد نمی‌یابید[۴].
در مقدمه محقق، پس از ذکر حیات و آثار نویسنده، اهداف و انگیزه‌های تألیف، مصادر کتاب و جایگاه علمی و تاریخی او مورد بررسی قرار گرفته است. ناقدان و مورخان بسیاری در مدح او سخن گفته‌‌اند؛ ابن خلکان، ابن عماد حنبلی، یاقوت حموی، ابن بشکوال، ابن کثیر دمشقی و عمر کحاله و... که به سخنان آنان اشاره شده است[۵].
نویسنده ابتدا در فصل موجزی، حوادث اندلس را از زمان فتح اندلس و حتی اوائل قرن پنجم هجری به اختصار ذکر کرده است. ذکر حاکمان و بزرگان و ویژگی‌ها و تصویر موجز زندگی و سیره هر یک ادامه یافته و با معرفی بسیار مختصری از جزیره اندلس خاتمه یافته است[۶].
حمیدی همچنین علاوه بر معرفی احوال سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بلاد اندلس در دورانهای مختلف تحت حکومت والیان و حاکمان، ترجمه و شرح‌حال قریب به هزار نفر از اعلام اندلس در زمینه‌های مختلف فرهنگی و علمی مانند فقه، تفسیر، حدیث، تاریخ و انواع ادب و به‌ویژه شعر ارائه شده است. بیشتر کسانی که حمیدی شرح‌حال آنها را ذکر کرده مصادر معاصر او به‌گونه‌ای که او اخبار و احوال و آثار آنها را ذکر کرده به ذکر احوال آنها نپرداخته‌اند[۷].
تراجمی که حمیدی ذکر کرده بین ایجاز شدید یا تفصیل کاملی که به حد اطناب و پرحرفی نمی‌رسد متغیر است؛ گاه تصویری از شخصیت از حیث تخصصش که عالم، ادیب، شاعر، کاتب یا محدث است و ذکر نام مصدر یا راوی اخبارش یا ذکر نامش با اشاره به سن وفاتش ختم کرده است. در صورت تفصیل نیز بعید است که کلامش بر حشو و تکرار بنا شده باشد. تنها شرح‌حال کاملی از جهت فرهنگی، علمی، ادبی با ذکر ثمرات و محصولاتش ارائه کرده است[۸].
وضعیت کتاب
در پایان کتاب فهارس اعلام، اشعار، مصادر و مراجع و محتویات ذکر شده است.
مستندات مطالب، معرفی برخی اعلام و توضیحات محقق اثر در پاورقی ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه محقق و متن کتاب.
- حازم عبدالله خضر، «عرض و نقد: ابوعبدالله الحمیدی و کتابه جذوة المقتبس»، پایگاه مجلات تخصصی نور: المورد، المجلد الخامس و الثلاثون، عام 1429، العدد 3، صفحه 98 تا 124؛ به آدرس اینترنتی:
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/412998