جامع الحكمتين
| نام کتاب | جامع الحکمتین |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب جامع الحکمتین |
| پدیدآورندگان | کربن، هانری (مصحح)
ناصر خسرو (نويسنده) معین، محمد (مصحح) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 215 /ن2ج2 |
| موضوع | شعر فارسی - قرن 5ق.
فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 5ق. کلام اسماعیلیه |
| ناشر | طهوری |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1363 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1890AUTOMATIONCODE |
جامع الحكمتين، كتابى در حكمت اسماعيلى به فارسى، تأليف ناصر خسرو قباديانى است. اين كتاب، در پاسخ به پرسش‌هاى ابوالهيثم جرجانى كه آنها را در قالب قصيده‌اى مطرح كرده بود، نگاشته شده است.
ساختار
اين مقاله مشتمل است بر دو بخش: 1) گزارشِ قصيدۀ جرجانى و مطالب آن، 2) شرح ناصر خسرو بر اين قصيده.
در قصيدۀ 89 بيتى ابوالهيثم جرجانى، 91 پرسش فلسفى، منطقى، طبيعى، نحوى، دينى و تأويلى مطرح شده است. ناصرخسرو در جامع الحكمتين (ص 313) تصريح كرده كه فقط به 82 بيت از آن دسترسى داشته است. بنا بر گزارش شاگرد ابوالهيثم، محمد بن سرخ يا محمد سرخ / سرح نيشابورى (قرن چهارم و پنجم)، ابوالهيثم قبل از پاسخگويى بدان پرسش‌ها، درگذشته است. محمد بن سرخ نيز كه از انديشمندان اسماعيلى بوده، پس از وفات استادش به درخواست جمعى از دوستانش در شرح آن قصيده و پاسخ به آن رساله‌اى نگاشته و در آن به 76 پرسش، پاسخ داده و در پايان يادآورى كرده كه آنچه وى نگاشته، مطابق آن چيزهايى است كه از استادش شنيده يا در آثار حكما خوانده و او چيزى از خود ننوشته است. در عين حال وى در نقل اقوال و آراى حكما مشخصاً از كسى نام نبرده، مگر در چند مورد كه نام ارسطو، شيخ يونانى (افلوطين)، جالینوس و محمد زكريا رازى را آورده است. شرح محمد بن سرخ با عنوان شرح قصيدۀ فارسى خواجه ابوالهيثم احمد بن حسن جرجانى توسط هانرى كوربن و محمد معين همراه با مقدمه‌هايى به فارسى و فرانسه در تهران 1334ش تصحيح و چاپ شده است.
از مقايسۀ جامع الحكمتين با شرح محمد بن سرخ نيشابورى بر قصيدۀ ابوالهيثم جرجانى، دانسته مى‌شود كه هر چند نويسندگان اين دو شرح در اصول اسماعيلى با هم موافق‌اند، در فروع اختلافات آشكارى دارند. همچنين ناصرخسرو مطالب را مشروح‌تر و مفصّل‌تر بيان كرده، اما چون محمد بن سرخ شاگرد ابوالهيثم بوده، شرح و توضيح او به مذاق ابوالهيثم نزديك‌تر است. علاوه بر اين‌ها، به اصالت روايت محمد بن سرخ از قصيدۀ مذكور، اطمينان بيشترى مى‌توان داشت، زيرا اگر چه فقط مشتمل بر 76 بيت از آن قصيده است، آنها را مستقيماً از سرايندۀ آن شنيده و ضبط كرده، چنانكه هفت بيت در شرح او آمده است كه در جامع الحكمتين نيست. گاهى اختلاف در دو روايت سبب گرديده، در اصل موضوع و شرح، اختلاف بسيارى پديد آيد. به نظر مى‌رسد ناصرخسرو شرح محمد بن سرخ بر قصيدۀ جرجانى را نديده بوده يا اگر از وجود آن اطلاعى داشته است، براى او چندان قابل اعتنا نبوده كه كمترين اشاره‌اى در جامع الحكمتين بدان نكرده است.
2) شرح ناصر خسرو بر قصيدۀ جرجانى. بنا بر قرائن، ناصر خسرو هنگام اقامتش در يمگان (در منطقۀ علياى سيحون (درۀ كوكچۀ فعلى در استان بدخشان افغانستان)) نزد دوست و حامى‌اش امير بدخشان، على بن اسد، به درخواست وى اين كتاب را در پاسخ به پرسش‌هاى مطرح شده در قصيدۀ ابوالهيثم جرجانى، در سال 462، نوشته و آن را جامع الحكمتين ناميده است، زيرا به تصريح خود وى بنياد اين كتاب بر گشايش مشكلات دينى و معضلات فلسفى بوده و ناصرخسرو در آن حكماى دينى را با آيات قرآنى و اخبار نبوى و حكماى فلسفى و فضلاى منطقى را با براهين عقلى، مخاطب خود قرار داده است، ازاين رو مى‌توان گفت وجه تسميۀ كتاب اشاره به اين امر بوده است كه آن حاوى مباحث حكمت دينىِ (اسماعيلى) و فلسفۀ يونانى است.
از جوابيۀ ناصر خسرو به پرسش‌هاى مذكور، دو تحرير يا دو روايت موجود است: روايتى مختصر كه در پايان ديوان ناصر خسرو درج شده است و روايتى مفصّل؛ يعنى جامع الحكمتين.
ظاهراً ناصر خسرو در تأليف جامع الحكمتين، صرفاً از طريق على بن اسد كه قصيده را از بر بوده و آن را براى ناصر خسرو فرستاده، به قصيده دسترسى يافته است.
گزارش محتوا
جامع الحكمتين؛ مشتمل است بر يك ديباچه و 34 فصل. ناصرخسرو در فصل اول سبب تصنيف كتاب و نام آن و در فصل دوم قصيدۀ ابوالهيثم، در فصل سوم، اثبات صانع و توحيد او را بنا بر اقوال فلسفى و كلامى و دينى آورده است و در باقى فصول كتاب، جز فصل پايانى، در پاسخ به پرسش‌هاى مذكور - نه به همان ترتيبى كه در قصيده آمده - گاهى يك يا دو و گاه چندين بيت را كه مشتمل بر سؤالات متعدد است، نقل كرده و براى هر يك به دو شيوۀ جداگانه پاسخ داده است؛ يكى مطابق آراى فيلسوفان يونان باستان نظير ارسطو و افلاطون (بدون اشاره به آراى فيلسوفان مسلمان مانند فارابى و ابن سينا) و ديگرى بنا بر انديشۀ كسانى كه به نظر وى مورد تأييد خاندان پيامبر اكرم(ص) بودند، مانند فاطميان قاهره كه وى مدعى نمايندگى آنها بود. چون او غالباً از ناتوانى ابوالهيثم در پاسخ به پرسش‌هاى خودش گلايه كرده و همچنين با گرايش عرفانى‌تر آن تفسير مخالف بوده است، معلوم مى‌شود يكى از مقاصد وى در اين اثر آن بوده كه كارى كند تا اسماعيلى‌هاى شرقى از آنچه او «راست كيشى» فاطميان قاهره خوانده است، پيروى كنند. چنانكه معروف است، او دعوت فاطمى (فاطميان)، نظامى مركّب از انديشۀ نوافلاطونى، اما نهايتاً خلقت گرا، را دست كم از زمان خلافت المعزّلدين اللّه برگزيده بود؛ نظامى كه نگرش بنيادين آثار مشهورى چون رسائل اخوان الصفا را نيز پايه‌ريزى كرده است. بنابراين، عجيب نخواهد بود كه پاسخ‌هاى ناصر خسرو در مقام نمايندۀ مذهب راستين اسماعيلى عمدتاً بازتابى از اين نظام باشد. در اين صورت، آن هماهنگى كه وى ميان حكمت فلسفى و حكمت دينى اسماعيلى در نظر دارد، سازگارى ميان دو دريافتِ متفاوتِ فلسفى از توحيد خالق جهان است. بدين ترتيب، از يك سو توحيدى را داريم كه فلاسفۀ قديم، و سرآمد آنها ارسطو، با تعالى معنوى از معلول‌هاى متكثر به علت يگانه دست يافته بودند و ناصر خسرو آن را همان نفس كلى نوافلاطونى مى‌داند و از سوى ديگر، مفهوم «واحد وراى هستى» اسماعيليه را در رأس آن داريم كه ناصر خسرو آن را با مفهوم خاص آفرينش بى‌زمان (ابداعِ نه از چيزى، خلق لا مِنْ شى ءٍ) با اشاره به تفاوت جزئى ميان سه مرحلۀ هستى شناختى توضيح مى‌دهد. اين سه مرحله عبارتند از: يگانۀ مطلق (احد يا يكى محض)، يگانگى(وحدت) به عنوان علت غايى هستى و مترادف فرمان خلاق الاهى (امر)، و موجود اول يا واحد متكثر كه همان عقل كل است. اين ابداعِ بى زمانِ عقل كلى از طريق نفسِ كلى جلوۀ تأملِ عقل را دربارۀ خودش به جهان مادى مخلوق هدايت مى‌كند، به كمك قواى طبيعت كلى، كه به نمايندگى از طرف نفس كلى به نحوى عمل مى‌كنند كه همه چيز در هستى زمانى به گونه‌اى تخم اصلى ابداعِ بى زمان (تخم ابداعى) را منعكس مى‌كنند. اين سلسله مراتب كيهان شناختى بازتابى از نظم مشخصاً مذهبى «عالَم دينى اسماعيليه» نيز هست و حضرت محمد(ص) نسبت به حضرت على(ع) در نگارش «كتاب شنودنى»؛ يعنى قرآن، همان نقشى را دارد كه عقل كلى نسبت به نفس كلى يا قلم الهى نسبت به لوح در نگارش «كتاب ديدنى»؛ يعنى خلقت دارد. اساس اين فكر همان حديث مشهور اسماعيليه است كه بر طبق آن «خداوند دين خود را بر مثال آفرينش خود بنا كرد تا انسان بتواند از آفرينش او به دين او و از دين او به وحدانيت او رهنمون شود» («إنّ اللّهَ أسّسَ دينَه على مثالِ خَلْقِه لِيُسْتدَلَّ بَخَلْقِهِ على دينهِ و بدينه على وحدانيّته».
ناصر خسرو در ديباچۀ جامع الحكمتين كسانى را كه دانش طبيعى و هر گونه تفحص دربارۀ آفرينش را غيرمجاز و كفر مى‌دانند، نكوهش كرده و آنان را «فقها لقبان» و «علما لقبانِ» دين اسلام خوانده است. سخنان وى در اين باب حاكى از شيوع چنين روى‌كردى در خراسانِ عصر اوست. وى در مقابل آنان استدلال كرده كه رهيافت علمى و فلسفى به خلقت (يا چون و چرا دربارۀ آفرينش) نه فقط مجاز است، بلكه واجب دينى است. با اين وصف، وى از تفاسير عقل گرايانۀ «متكلمان خودرأى» از قرآن، انتقاد كرده و با طنز دربارۀ مجادلات متكلمان دربارۀ صفات الاهى اظهار نظر كرده است. گرچه وى در بررسى مكتب‌هاى كلامى سنّى براى معتزله بيش از كرّاميه اعتبار قائل شده، اما از معتزله به سبب طرد تقليد شديداً انتقاد كرده و معتقد است كه تقليد نه تنها با پيروى كوركورانه از الگوهاى مرسوم ارتباطى ندارد، بلكه شرط لازم هر فرآيندِ آموزشى براى رسيدن به مراحل عالى‌تر حقيقت، يعنى تأويل، است؛ تأويلى كه در لغت به معناى ارجاع شىء به اصل آن است.
نسخه شناسى
اين كتاب تنها داراى يك نسخه خطى است كه در كتابخانه اياصوفيه تركيه نگهدارى مى‌شود.
ابراهيم دسوقى شتا اين كتاب را به عربى ترجمه كرد كه در 1353ش / 1974 در قاهره منتشر شد. ايزابل دو گاستين نيز در 1369ش / 1990 آن را به فرانسه ترجمه كرد. همچنين لتيمه پروين پيروانى آن را تلخيص و به انگليسى ترجمه كرد كه در (جُنگ فلسفه در ايران) (ج 2، ص 291-311) با ويرايش سيد حسين نصر و مهدى امين رضوى در 2001 چاپ شد.
جامع الحكمتين را محمد معين و هانرى كوربن با استفاده از نسخه اياصوفيه همراه بامقدمه‌هايى به فارسى و فرانسه، مشتركاً در تهران و پاريس، نخستين بار در 1332ش تصحيح و چاپ كردند.
نسخه حاضر در برنامه چاپ دوم نسخه فوق است كه در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 362 صفحه به اضافه 144 صفحه مقدمه فرانسوى هانرى كوربن در سال 1363ش توسط كتابخانه طهورى، تهران منتشر شده است.
منابع مقاله
- لندولت، هرمان؛ دانشنامه جهان اسلام؛ جلد9؛ ص 327-329.
- معين، محمد؛ مقدمه كتاب.