البستان الجامع لجميع تواريخ أهل الزمان
| نام کتاب | البستان الجامع لجميع تواريخ أهل الزمان |
|---|---|
| نام‌های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | عمادالدین کاتب، محمد بن محمد(نويسنده)
تدمري، عمر عبدالسلام (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | DS 35/627 /ع8ب5 |
| موضوع | اسلام - تاريخ - سال شمار
اسلام - متون قديمی تا قرن 14 کشورهاي اسلامي - تاريخ - سال شمار کشورهاي اسلامي - سرگذشت نامه |
| ناشر | المکتبة العصرية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1423ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE16337AUTOMATIONCODE |
البستان الجامع لجميع تواريخ أهل الزمان، تاریخ عمومی است که منسوب به عمادالدین، ابوحامد محمد بن محمد اصفهانی، معروف به «کاتب» (متوفی 597ق) بوده و در سال 592ق، به زبان عربی نوشته شده است.
نویسنده کتاب را به توصیه دوستان خود نوشته است[۱].
اطلاعات سودمند این گاه‌شمار از نزاریان شام و صلاح‌الدین ایوبی، از نقاط برجسته این متن کوچک تاریخی بوده که موجب اهمیت آن نزد تاریخ‌نگاران و اهل تاریخ گشته است[۲].
تصحیح و تحقیق این اثر برای اولین بار توسط عمر عبدالسلام تدمری، صورت گرفته است.
ساختار
دو مقدمه از محقق و مؤلف آغازگر کتاب بوده و مطالب، دربردارنده تاریخ بشری، از ابتدای خلقت و تناسل تا دهه نود از قرن ششم هجری است. وقایع تاریخی پس از هجرت پیامبر(ص)، به‌صورت حولی و سال‌شمار گزارش شده است.
این اثر ارزشمند که در سال‌های پایانی قرن ششم در حلب نوشته شده، اثری است مختصر که بر اساس حولیات نگارش یافته و از نکات قابل توجه در آن، دربرداشتن حوادث مهم یک‌صد ساله شام و مصر، از 492 تا 592ق، است[۳].
نویسنده در تدوین مطالب کتاب خویش، از مصادر و منابع متنوعی بهره برده است، اما بااین‌حال، فقط از برخی از آن‌ها، از جمله «تاريخ الرسل و الملوك» معروف به «تاریخ طبری»، «بعض تواريخ أهل التوراة» و «تاريخ زبدة الفكرة» اثر حسن ثوری نام برده است. قطعا وی از کتاب «المعارف» ابن قتیبه دینوری، «طبقات الكبری» ابن سعد، «فتوح البلدان» بلاذری، «تاريخ سني ملوك الأرض و الأنبياء» حمزه اصفهانی و «الإنباء بأنباء الأنبياء» قضاعی مطالبی را نقل می‌کند[۴].
همچنین احتمال می‌رود وی از مصادر زیر نیز بی‌بهره نبوده است؛ زیرا برخی از روایات و حوادثی که وی به نقل آن‌ها پرداخته، مطابق با این منابع می‌باشد: «تاريخ اليعقوبي»، «البدء و التاريخ» اثر ابن طاهر مقدسی؛ «العنوان» معروف به «تاريخ المنبجي»، «مروج الذهب» مسعودی؛ «صلة تاريخ الطبري» تألیف سعید بن بطریق؛ «تكملة تاريخ الطبري» اثر همدانی؛ «أخبار مصر» اثر ابن میسر؛ «العيون و الحدائق في أخبار الحقائق» اثر مورخی مجهول؛ «أنساب الأشراف» بلاذری؛ «السير و المغازي» ابن اسحاق؛ «السيرة النبوية» ابن هشام؛ «الأوائل» عسکری؛ «تاريخ حلب» عظیمی؛ «تاريخ الموصل» ازدی و...[۵].
گزارش محتوا
محقق در مقدمه خود، به ارائه نکاتی درباره انتساب کتاب به مؤلف، مصادر مورد استفاده وی، اعتماد مورخین بر این اثر، روش و مواد مورد استفاده نویسنده و نیز نسخ موجود از آن، پرداخته است[۶].
در مقدمه نویسنده، محتوای کتاب به‌صورت مختصر، ارائه گردیده است[۷].
مطالب کتاب ابتدا با شرح داستان خلقت آدم(ع) آغاز و سپس، تاریخ انبیای زیر، به‌ترتیب بیان شده است: شیث، مهلاییل بن قینان، یرد بن مهلاییل، ادریس، متوشلخ بن ادریس، لمک بن متوشلخ، نوح، حام بن نوح، سام بن نوح، یافث بن نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، یوسف، ایوب، شعیب، خضر، موسی، هارون، یوشع بن نون، حزقیل بن بودی، الیاس، یسع، شمویل بن یالی، داود، سلیمان بن داود، شعیا، ارمیا، دانیال، عزیز، یونس بن متی، زکریا بن برخیا، یحیی بن زکریا، عیسی بن مریم(ع) و ذوالکفل[۸].
در این بخش، مطالبی نیز پیرامون اصحاب کهف، اصحاب رس، رسل اصحاب قریه، لقمان حکیم، قوم تبع، ذوالقرنین اکبر، خالد بن سنان عبسی و حنظلة بن صفوان بیان شده است[۹].
در ادامه، مطالب در چهار بخش زیر تنظیم شده است: الف)- سیره نبوی: که در ابتدا تاریخ، جزئیات و نحوه ولادت پیامبر(ص) و صفات و ویژگی‌های آن حضرت بیان و سپس، وقایع تاریخی مهم از سال اول هجرت تا سال چهل هجری، به‌صورت سال به سال، بیان شده است که از جمله آن‌ها عبارتند از: غزوات بدر، ذی‌العشیره و قینقاع و تغییر قبله در سال دوم هجری؛ غزوات بنی‌سلیم و احد، ولادت امام حسن(ع) و خوانده شدن «نماز خوف» توسط پیامبر(ص) در سال سوم؛ غزوه بنی‌نضیر و تولد امام حسین(ع) در سال چهارم؛ غزوه دومة الجندل، بنی‌المصطلق و خندق در سال پنجم و...[۱۰].
ب)- عصر خلافت امویان که از سال چهلم هجری آغاز و تا سال 132ق، ادامه پیدا کرده است. از جمله وقایع این دوران، عبارتند از: تولد حجاج ثقفی در سال 42؛ وفات عمرو بن عاص در سال 43؛ وفات ام‌حبیبه همسر پیامبر(ص) در سال 44؛ وفات زید بن ثابت و حفصه بنت عمر در سال 45 و...[۱۱].
ج)- دوران سلطنت عباسیان که شامل سال‌های 133ق، تا 563ق، می‌شود و برخی از حوادث آن، عبارتند از: وفات سفاح در سال 136ق؛ خروج سنباد نیشابوری به طلب خون ابومسلم خراسانی در سال 137ق؛ بیعت اهل اندلس با عبدالرحمن بن معاویه در سال 139ق و...[۱۲].
د)- حکومت بنی‌ایوب که از سال 564ق، آغاز و تا سال 593ق، ادامه یافته و از جمله حوادث آن، عبارتند از: وفات عاضد، آخرین خلیفه مصری در سال 567ق؛ فتح یمن به دست شمس‌الدوله و وفات فخرالدین بن داود در سال 568ق و.... مطالب تاریخی این بخش، مفصل‌تر از سایر بخش‌ها می‌باشد[۱۳].
آنچه در مطالعه این اثر، حائز اهمیت می‌باشد، وجود اغلاط و خطاهای فراوان تاریخی، مخصوصا در تاریخ وفیات اعلام و مشاهیر می‌باشد؛ به‌گونه‌ای که در بسیاری از مواضع، تاریخ وفیات، ده‌ها سال و یا حتی در مواردی بیش از یک قرن، مقدم یا مؤخر از تاریخ صحیح ذکر شده است؛ به‌عنوان مثال: تاریخ وفات «مجاهد بن جبر مقری» در سال 145ق ذکر شده، درحالی‌که تاریخ صحیح آن، 103ق، است؛ تاریخ وفات «عبدالله بن شبرمه قاضی» در سال 163ق، ذکر شده، ولی تاریخ صحیح آن، 144ق است؛ تاریخ وفات «لیث بن سعد» و «انس بن مالک» ده سال جلوتر از تاریخ صحیح ذکر شده است؛ ابتدای تأسیس دولت «ابن طولون» در سال 251ق، مرقوم شده و حال آنکه این دولت در سال 246ق، تشکیل شده؛ «سیبویه» در تاریخ 180ق، وفات یافت، اما سال 161ق، سال وفات وی دانسته شده است و...[۱۴].
همچنین کتاب، متضمن شماری از اخبار عجیب و غیر واقعی است که در صحت آن‌ها، اشکالات جدی وجود دارد؛ از جمله این امور، خبری است مربوط به ازدواج «امام شافعی» با زنی در یمن که دارای دو سر و دو جسد بود. امام شافعی با او ازداج کرد و یک سال با او ماند، سپس او را طلاق داد و به سفر رفت و وقتی به یمن بازگشت، دید یک جسد با سرش (از آن زن) مرده است...[۱۵].
با این حال، از مطالب جامع و مفیدی که نویسنده در اثر خویش گنجانده، چنین برمی‌آید که وی از اطلاعات تاریخی وسیعی برخوردار بوده است؛ دلیل این مدعا، شمول مطالب کتاب بر وقایع تاریخی مشرق‌زمین و مغرب، به‌صورت گسترده و جامع می‌باشد؛ این اثر، مطالب ارزنده‌ای از هند، بلاد خراسان، بلغار، قسطنطنیه، بلاد روم، عراق، حجاز، حضرموت، یمن، بلاد شام، قبرس، اقریطش، صقلیه، مصر، نوبه، برقه، قیروان، مغرب و اندلس را در خود جای داده و این تنوع مکانی در ثبت وقایع تاریخی، آن‌هم از محدوده جغرافیایی وسیعی که آسیا، آفریقا و اروپا را در بر می‌گیرد، مؤید این مطلب است که اثر او، «تاریخ جهانی عصر خود» می‌باشد[۱۶].
وضعیت کتاب
فهارس فنی، در انتهای کتاب آمده است که عبارتند از: فهرست مطالب؛ برخی از مقالات منتشره محقق؛ منابع و مصادر مورد استفاده محقق؛ آیات؛ روایات؛ اشعار و اراجیز، امم، قبایل، طوایف و جماعات؛ مصطلحات؛ اسماء کتب؛ اعلام؛ بلدان و اماکن مذکور در متن.
پاورقی‌ها بیشتر به ذکر منابع اختصاص یافته است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه مؤلف، ص51
- ↑ ر.ک: ناصری طاهری، عبدالله، 1383، ص42
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص10
- ↑ ر.ک: همان، ص11
- ↑ ر.ک: همان، ص5
- ↑ ر.ک: مقدمه نویسنده، ص51
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص57-77
- ↑ ر.ک: همان، ص76-82
- ↑ ر.ک: همان، ص85-105
- ↑ ر.ک: همان، ص107-141
- ↑ ر.ک: همان، ص142-395
- ↑ ر.ک: همان، ص397-465
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص7
- ↑ ر.ک: همان، ص8
- ↑ ر.ک: همان، ص11
منابع مقاله
وابسته‌ها
پیوندها
مطالعه کتاب البستان الجامع لجميع تواريخ أهل الزمان در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور