فرهنگ جهانگیری

فرهنگ جهانگیری
پدیدآوران	جمال‌الدین انجو، حسین بن حسن (نويسنده) عفیفی، رحیم (مصحح)
ناشر	دانشگاه فردوسی مشهد
مکان نشر	ایران - مشهد مقدس
سال نشر	1351ش - 1359ش - 1375ش
چاپ	1
موضوع	فارسی - واژه نامه‌‎ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	3
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

فرهنگ جهانگیری نوشته میر جمال الدین حسین بن فخر الدین حسن انجو شیرازی(م 1035ق) واژه‌نامه لغت فارسی است و توسط رحیم عفیفی تصحیح شده است. در برخی منابع نام «فرهنگ نور الدین» به آن اطلاق شده است.

نویسنده تدوین فرهنگ خود را به دستور اکبر شاه و در سال 1005ق آغاز کرده و دوازده سال از عمر خود را صرف نگارش آن نمود، و سرانجام در سال 1017ق آن را به پایان رسانده و به نام پادشاه وقت (جهانگیر پسر اکبر شاه) جهانگیر نامه نام نهاد.

این اثر با تکیه بر پنجاه و سه فرهنگ که نویسنده به نام چهل و چهار مورد از آنها در دیباچه اشاره کرده، تدوین شده، و همچنین از دیوان شاعران و كتاب‌هاى ديگر در تفسير قرآن و پزشكى و تاريخ و جغرافيا استفاده شده است. نویسنده به مطالب گردآوری شده توسط دیگران اکتفا نکرده و برای حل بسیاری از لغات به مردم شهرها و جاهای مختلف مراجعه کرده است.

فرهنگ جهانگيرى در بيست و چهار بخش به ترتيب حروف تهجى فارسى، و يك مقدمه در دوازده آيين و يك خاتمه تأليف شده است. در مقدمه بعضى از مباحث دستور زبان فارسى را آورده و در خاتمه كنايات و اصطلاحات و استعارات و لغات مركبه از پارسى و عربى و لغات عربی كه دانستن آنها ضرور بوده و داخل کردن آن‌ها در اصل كتاب كه مشتمل بر فرس قديم است مناسب نبود، هركدام را در دری جداگانه درج نموده و هر درى را بر چند جلوه مرتب کرده است. درهاى پنجگانه خاتمه كه در مقام خود خالى از اهميت نيست چنين است: اول مشتمل بر كنايات. دوم مشتمل بر لغات مركبه از فارسى و عربى يا دو كلمه عربى كه به روش فارسی آمده يا فارسى و تركى يا فارسى و لغت ديگر. سوم مشتمل بر لغاتى كه يكى از حروف بيگانه در آن است. چهارم مشتمل بر لغات زند و پازند و اوستا. پنجم مشتمل بر لغات غريبه است.

از خصوصیات این فرهنگ ذکر واژه‌های مترادف است و همچنین در بسیاری از موارد ذکر صورت‌های معادل، عربی، هندی، ترکی و گاه صورت‌های گویشی و احیانا یونانی واژه‌ها است.

این فرهنگ در میان فرهنگ‌هایی که تا اوائل قرن یازدهم تدوین شده و با شواهد شعری همراه است کامل‌ترین فرهنگ‌ها در این زمینه به شمار آمده است. علاوه بر بهره‌گیری برخی فرهنگ‌ها از این اثر، نویسندگان فرهنگ رشیدی، آنندراج، غیاث اللغه، فرهنگ نظام، و...هریک به نحوی از آن یاد کرده‌ و آن را ستوده‌اند. با این وجود نقدهای اساسی نیز بر این فرهنگ شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن.

1. آقا بزرگ تهرانى، محمد محسن‏. الذريعة إلى تصانيف الشيعة. قم. اسماعیلیان. 1381ش. چاپ اول.
2. صفا، ذبیح الله، تاريخ ادبيات در ايران. تهران. فردوس.1378ش. چاپ هشتم