عین الحیوة (هروی)

عین الحیوة

نام کتاب	عین الحیوة
نام های دیگر کتاب	کتاب عین الحیوه رساله آطریلال
پدیدآورندگان	ظل الرحمن (مصحح) شیرازی، عماد الدین محمود بن مسعود (نويسنده) هروی، محمد بن یوسف (نويسنده) اصفهانی، محمدمهدی (مقدمه نويس)
زبان	فارسی عربی
کد کنگره	‏R‎‏ ‎‏128‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ی‎‏9‎‏ع‎‏9
موضوع	پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 پزشکی سنتی - متون قدیمی تا قرن 14
ناشر	دانشگاه علوم پزشكی ايران، موسسه مطالعات تاريخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1386 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE12550AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

عين الحيوة نگاشته حكيم محمد بن يوسف هروى -صاحب كتاب معروف بحر الجواهر- از جمله آثار ابتكارى در زمينه طب سنتى است. اين اثر درباره حرارت غريزى، چگونگى تقويت آن و داروهاى مورد استعمال در اين رابطه است.

در انتهاى كتاب نيز «رساله آطريلال» نوشته عمادالدين محمود شيرازى طبيب مشهور قرن دهم هجرى آمده است.

ساختار

كتاب مشتمل بر دو بخش است؛ در ابتدا كتاب عين الحيوة در سه بخش و يا به تعبير مؤلف در سه مقصد تأليف شده است كه هر مقصد نيز مشتمل بر نكات و فوائدى است. در انتهاى اثر نيز رساله آطريلال آمده است.

گزارش محتوا

كتاب عين الحيوة:

مؤلف خود طبيب است و نگاشته‌هاى ديگرى نيز در زمينه علم طب سنتى به رشته تحرير درآورده است و اين نيز بر اعتبار كتاب مى‌افزايد.

آنچه در مقدمه كتاب جالب به نظر مى‌رسد براعت استهلال مؤلف به منابع خويش در نگارش اين اثر است؛ يعنى كتاب‌هاى الكامل فى الطب، القانون فى الطب، المنهاج، ذخيره خوارزمشاهى، مختارات ابن هبل و حاوى زكرياى رازى .

بخش اول كتاب شبيه مقدمه است يعنى مؤلف در بيانى كوتاه به بيان حرارت غريزى و بحث پيرامون آن مى‌پردازد.

گسترده‌ترين بخش كتاب مقصد دوم است كه در آن مؤلف تمام امورى را كه در تقويت حرارت غريزى سودمند است ذكر مى‌كند. اين امور بيشتر شامل ذكر گياهان و ادويه و بعضاً شامل امورى ديگر مثل رياضت، سكوت و مانند آن است.

قسمت سوم نيز شامل امورى است كه باعث ضعف حرارت غريزى مى‌شود. در اين قسمت مؤلف مواردى را ذكر مى‌كند كه تضعيف كننده حرارت غريزى است. البته اين بخش هر چند از لحاظ ساختارى همانند بخش دوم است ولى مؤلف موارد مورد نظر را بدون هيچ ترتيبى پشت سر هم نقل نموده است.

شاخصه و امتياز اصلى اين اثر جمع‌آورى مطالبى پيرامون حرارت غريزى از ميان انبوه منابع طب سنتى است، مطالبى كه قبل از اين به‌صورت پراكنده در منابع ديگر وجود داشته، ولى چه‌بسا دستيابى به آنها براى هر كس ساده و ميسور نمى‌بود.

هروى از كتاب شرح مواقف سيد مير شريف جرحانى (عين الحياة، ص8)، كتاب آثار البلاد (همان، ص9)، كتاب تحفة الغرائب (همان، ص12)، كتاب منهاج الطب (همان، ص14)، ادويه قلبى ابن سينا (همان، ص19)، كتاب مغنى (همان، ص22) و منابع بسيار ديگرى در نگارش اين اثر بهره‌مند مى‌شود.

از سوى ديگر وى اقوال پزشكان بسيارى همانند قرشى (همان، ص7)، ارسطو (همان، ص9)، جالینوس (همان، ص12)، مالقى (همان، ص12)، ابن سينا (همان، ص14)، بقراط (همان، ص14)، ايلاقى (همان، ص15)، طبرى (همان، ص15)، ابن وافد (همان، ص17)، غافقى (همان، ص18)، دمرى (همان، ص20)، ابن ماسويه (همان، ص23)، رازى (همان، ص24)، اقسرايى (همان، ص25)، سيد اسماعيل جرجانى (همان، ص26) را نقل مى‌كند.

رساله آطريلال:

معالجه از طريق داروهاى مفرده، مهارت فن، حذاقت و برخوردار بودن از روشهاى فنّى بالايى را مى‌طلبد. ماهرين و اطبّاى حاذق علم ادويه مفرده، كتابهاى فراوانى تأليف نموده‌اند و انبوهى از مفرّدات كه در امراض گوناگون سريع‌الاثر بوده‌اند در اين آثار ذكر شده است. آطريلال (گياه غازايانى يا پاى غاز) نيز چنين داروى مفرّديست كه به عنوان داروى مخصوص براى برص، امروز نيز موضوع تحقيق است.

عمادالدين محمود شيرازى رساله مستقلى درباره اين موضوع به تحرير درآورده است كه در آن درباره ماهيت دارو و شناخت آن و نيز در مورد طريقه استعمال آن، به بحث تحقيقى پرداخته است. رساله آطريلال نه فقط به عنوان تأليفى گرانقيمت از يك طبيب و صاحب فن، بلكه از حيث نفس موضوع نيز اهميّت بسزايى دارد.

وضعيت كتاب

اين اثر را براى اولين بار پروفسور ظل الرحمن تصحيح و همراه با ترجمه آن به زبان اردو منتشر كرده است.

افست بخش عربى كتاب عين الحيوة را مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل دانشگاه علوم پزشكى ايران با مقدمه‌اى كوتاه از آقاى دكتر محمد مهدى اصفهانى در بهمن ماه سال 1386ش منتشر كرده است.

سه نسخۀ خطّى از رساله آطريلال موجود است؛ يكى در كتابخانه خدابخش پتنا، ديگرى در استيت لائبريرى حيدرآباد و سوّمى در دانشكدۀ طبّى نظاميه حيدرآباد.

ظل الرحمن اين رساله را نيز تصحيح و توضيحاتى ارزشمندى را در پاورقى ذكر كرده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب