درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی

‏درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی
پدیدآوران	دیاری، محمدتقی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	درآمدي بر تاريخ علوم قرآني تاريخ علوم قرآني پيشينه، اهم منابع و سير موضوعي نگارش‏‎ها
ناشر	دانشگاه قم
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1387ش,
شابک	‎978-964-8261-07-3
موضوع	قرآن - تاريخ قرآن - علوم قرآني
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏72‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏د‎‏4‎‏

درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، اثر محمدتقی دیاری، کتابی است به زبان فارسی با موضوع علوم قرآنی. این اثر، گامى است در جهت شناسایى پیشینه، اهم منابع و سیر موضوعى نگارش‎هاى علوم قرآنى از آغاز تاکنون. نگارنده، در این کتاب درصدد برآمده است تا حدودى پیشگامى عالمان بزرگ شیعه را در پایه‎گذارى علوم گوناگون قرآنى ارائه کند. این اثر حاصل چندین دوره تدریس نویسنده در مراکز آموزش عالى و به‎ویژه دانشگاه قم است.

ساختار

کتاب دارای تقریظ (به قلم محمدباقر حجتی)، پیشگفتار، سفارش امام خمینی به انس با قرآن و محتوای مطالب در شانزده فصل می‎باشد. نویسنده در نگارش این اثر از کتاب‎ها و مقالات فارسی و عربی متعلق به تشیع و تسنن استفاده کرده است. برخی از آنها عبارتند از: کتاب‎های سعد السعود للنفوس ابن طاوس حلی، الفهرست ابن ندیم، غاية النهاية في طبقات القراء ابن جزری، أعيان الشيعة سید محسن امین، فقه‎پژوهی قرآنی سید محمدعلی ایازی، البرهان في تفسير القرآن سید هاشم بحرانی، علوم القرآن سید محمدباقر حکیم، دانشنامه قرآن و قرآن‎پژوهی بهاءالدین خرمشاهی، الميزان في تفسير القرآن علامه طباطبایی و... و مقالاتی از فصلنامه‎های بینات، علوم حدیث، کیهان اندیشه، نامه مفید، قرآن در آینه پژوهش، دانشنامه قرآن، صحیفه مبین و....

گزارش محتوا

نویسنده ابتدا در پیشگفتار به‎صورت قرن‎ قرن، سیر تاریخ علوم قرآنی را نشان می‎دهد. او درباره قرن چهاردهم می‎نویسد: «قرن چهاردهم، قرن تحول و دگرگونى در همه‎ى ابعاد اندیشه‎ى دینى است. این دوره را مى‎توان به‎عنوان دوره‎ى تجدید حیات علوم قرآنى و تفسیر، رشد عقل‎گرایى و علم‎گرایى، پیدایى آثارى ارزشمند در موضوع ویژه‎ى تاریخ قرآن، به‎ویژه اقبال و رویکرد خاورشناسان به مطالعات و پژوهش‎هاى قرآنى و نیز توجه به عرصه‎هاى نو (زبان قرآن، قصه‎هاى قرآن، روش‎شناسى تفسیر و فهم قرآن، ترجمه‎ى گسترده‎ى قرآن، وحى‎شناسى، تحریف‎ناپذیرى و جز آن‎ها) شناخت. بااین‎همه، نوسازى و احیاى آثار علوم قرآنى اندیشمندان بزرگ اسلامى و شیعى، شبهه‎شناسى و نیز پاسخگویى به شبهات روزآمد مخالفان و خاورشناسان و پالایش و پیرایش منابع تفسیرى و حدیثى از برخى روایات ساختگى و خرافى و اندیشه‎هاى غلوآمیز از جمله بایسته‎هاى پژوهشى در مراکز علمى حوزوى و دانشگاهى است».

وی در توضیح درباره کتاب و مطالبی که در بر دارد می‎نویسد: «نوشتار پیش روى، گامى است هرچند کوتاه و لرزان در جهت شناسایى پیشینه، اهم منابع و سیر موضوعى نگارش‎هاى علوم قرآنى از آغاز تاکنون. نگارنده درصدد برآمده است تا حدودى پیشگامى عالمان بزرگ شیعه را در پایه‎گذارى علوم گوناگون قرآنى ارائه کند؛ هرچند بسیارى از تلاش‎ها و نگارش‎هاى علمى آنان در گذر حوادث تلخ روزگار از بین رفته است و جز نامى از آن‎ها باقى نمانده است و یا اینکه در زیر خروارها گرد و غبار در گوشه‎ى کتابخانه‎ها ناشناخته مانده است. نگارنده در این اثر که حاصل چندین دوره تدریس در مراکز آموزش عالى و به‎ویژه دانشگاه قم است، به دلیل گستردگى قلمرو موضوعات علوم قرآن، مهم‎ترین عناوین مسائل درخور را برگزیده و آن‎ها را در شانزده فصل به شرح ذیل سامان داده است:

1. پیشینه‎ى علوم قرآنى؛
2. فضایل قرآن؛
3. قرائات قرآن؛
4. گردآورى، نگارش و رسم‎الخط قرآن؛
5. اعراب‎گذارى (نقط و شکل) قرآن؛
6. مکى و مدنى قرآن؛
7. اسباب نزول قرآن؛
8. مبهمات قرآن؛
9. مفردات قرآن (1) (واژگان غریب)؛
10. مفردات قرآن (2) (وجوه و نظایر)؛
11. مفردات قرآن (3) (واژگان معرب)؛
12. تحریف‎ناپذیرى قرآن؛
13. اعجاز قرآن؛
14. فقه‎پژوهى قرآن؛
15. محکم و متشابه در قرآن؛
16. ناسخ و منسوخ در قرآن.

در تألیف این مجموعه از آثار و منابع فراوان بهره برده شده است؛ از جمله از اثر محقق و قرآن‎پژوه معاصر حجت‎الاسلام‎ آقاى محمدعلى مهدوى‎راد، با نام «سیر نگارش‎هاى علوم قرآنى» و نیز مقدمه و پاورقى‎هاى سودمند کتاب «البرهان في علوم القرآن» تألیف بدرالدین زرکشى با تحقیق یوسف مرعشلى، جمال حمدى ذهبى و ابراهیم عبداللّه کردى که به‎حقّ در پیدایى این اثر نقشى بسزا داشته‎اند. از جمله مزایاى این کتاب، پردازش آن به شکل یک کتاب درسى و افزودن بخش «پرسش و پژوهش» در پایان هر فصل است که به‎منظور خودآزمایى و نیز آماده‎سازى دانش‎پژوهان گرامى در جهت توسعه و تکمیل آموخته‎هاى پیشین خود در باب هر موضوع و شناسایى و ارزیابى و مقایسه‎ى آراء، آثار و تألیفات اندیشمندان و نویسندگان بزرگ شیعه و اهل سنت و خاورشناسان و نوآورى و خلاقیت در عرصه‎هاى نوین علوم قرآنى، فراهم آمده است. همچنین براى آسان‎یابى موضوعات براى مطالعه‎کنندگان، علاوه بر فهرست موضوعى، نمایه‎ى آیات، روایات، اعلام و کتاب‎ها نیز در آخر کتاب افزوده شده است».

در بخشی از کتاب درباره امیرالمؤمنین(ع) و قرآن چنین می‎خوانیم: «از جمله اقدامات امیر مؤمنان(ع)، پس از ارتحال پیامبر اسلام(ص)، جمع‎آورى تمامى آیات و سور قرآن در مصحف واحد بود. نخستین کسى که بر این امر مهم اهتمام ورزید، حضرت على(ع) بود. ابن ندیم درباره‎ى مصحف حضرت مى‎نویسد: آن حضرت سوگند یاد کرد که ردا بر دوش نگیرد، مگر آنگاه که قرآن را فراهم آورد. سه روز از خانه بیرون نیامد تا قرآن را گرد آورد و آن نخستین مصحفى بود که مجموع قرآن در آن فراهم آمد و آن مصحف نزد خاندان جعفر بود.

سیوطى نیز از طریق ابن سیرین آورده است که على(ع) هنگام رحلت پیامبر اسلام(ص) فرمود: «آليت أن لا آخذ ردائي إلاّ لصلوة جمعة حتى أجمع القرآن فجمعته»؛ سوگند یاد کردم که ردا برنگیرم، مگر براى نماز جمعه تا آنگاه که قرآن را جمع‎آورى نمایم و در نتیجه موفق به جمع قرآن شدم».

نگارنده درباره امیر مؤمنان(ع) و قرائت عاصم نیز چنین می‎نویسد: «از میان همه‎ى قاریان مشهور هفت‎گانه در قرن دوم، عاصم بن ابى‎النجود کوفى (م 127ق) و قرائت وى به روایت شاگردش حفص، از شهرت و رواج بیشترى برخوردار است و اکنون بخش گسترده‎اى از دنیاى اسلام، این قرائت را به رسمیت مى‎شناسند. زرقانى درباره‎ى قرائت عاصم مى‎نویسد: عاصم قرآن را بر ابوعبدالرحمان سلمى (م 73ق) قرائت کرده و او بر امام على(ع) و ایشان نیز قرائت خود را از پیامبر اکرم(ص) گرفته است.

ابوبکر بن عیاش مى‎گوید: به عاصم گفتم: ابوعبدالرحمان، قرائت را از على(ع) روایت کرده که مى‎خواند: وَ اَلْعَصْرِ إِنَّ اَلْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ (العصر: 2)؛ همان گونه که همه‎ى مسلمین قرائت مى‎کنند و عاصم نیز آن را گواهى داد و روایت ابى‎عبدالرحمان از على(ع)، در امر قرائت، ناسخ هرگونه قرائت دیگرى مى‎باشد. چون ابى‎عبدالرحمان داراى مقامى خاصّ نزد على(ع) بوده و واجد خصلت ضبط مى‎باشد و نیز مقرى و استاد قرائت حسن(ع) و حسین(ع) بوده است. در منابع گوناگون از کتابى با عنوان «قرائت امیرالمؤمنین(ع) به روایت زید بن على» گزارش شده است؛ این کتاب در یک جلد و به زبان عربى است. در این اثر زید بن على بن الحسین(ع)، قرائت قرآن را بر قرائت جدّش امیرالمؤمنین(ع) روایت کرده است. شیخ آقابزرگ تهرانى مى‎نویسد: کتاب قرائت امیرالمؤمنین از زید شهید و این کتاب را عمر بن موسى وجیهى زیدى روایت کرده است».

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده و سایر فهارس فنی (شامل فهرست منابع در دو بخش مجزای کتاب‎ها و مقالات و نمایه‎های آیات، روایات، اشخاص و اعلام و کتاب‎ها) در انتهای آن.

نویسنده در پیشگفتار کتاب از دکتر سید محمدباقر حجتی، دکتر سید رضا مؤدب، مسئولان دانشگاه قم، به‎ویژه دکتر تقی‎زاده داوری (معاون پژوهشی) و آقایان شجاعی (مسئول انتشارات)، محمدی و صفاجو (تایپیست‎ها) تشکر کرده است..

منابع مقاله

پیشگفتار و متن کتاب.