الرسالة الكمالية في الحقائق الإلهية: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ها' به 'ها') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
Wikinoor.ir (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - '}}↵↵↵'''' به '}} '''') |
||
| (۲۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =13865 | ||
| کتابخوان همراه نور =13865 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''الرسالة الكمالية في الحقائق الإلهية'''، تألیف [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخرالدین محمد رازی شافعی]] (متوفی 606ق)، معروف به [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] یا ابن خطیب، کتابی در زمینه منطق، فلسفه و هیئت است. در انتهای اثر، «[[المشاعر|كتاب المشاعر]]» [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالدین محمد شیرازی]] معروف به [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] (متوفی 1059ق) نیز ارائه شده است. کتاب اول با تحقیق علی محیی‌الدین و کتاب دوم با تحقیق خالد عبدالکریم طرازی منتشر شده است. | '''الرسالة الكمالية في الحقائق الإلهية'''، تألیف [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخرالدین محمد رازی شافعی]] (متوفی 606ق)، معروف به [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] یا ابن خطیب، کتابی در زمینه منطق، فلسفه و هیئت است. در انتهای اثر، «[[المشاعر|كتاب المشاعر]]» [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالدین محمد شیرازی]] معروف به [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] (متوفی 1059ق) نیز ارائه شده است. کتاب اول با تحقیق علی محیی‌الدین و کتاب دوم با تحقیق خالد عبدالکریم طرازی منتشر شده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
رساله کمالیه مشتمل بر ده مقاله است. | رساله کمالیه مشتمل بر ده مقاله است. به‌جز مقاله سوم که در بیست فصل و مقاله دهم که در شش فصل تنظیم شده، هشت مقاله دیگر هرکدام در ده فصل تنظیم شده‌اند. مقاله اول در منطق، مقاله دوم در مقولات، مقاله سوم در معرفت ذات باری، مقاله چهارم در صفات واجب‌الوجود، مقاله پنجم در افعال باری تعالی، مقاله ششم در احوال اجسام و حرکات، مقاله هفتم در بیان صفات افلاک، مقاله هشتم در اثبات ارکان و عناصر، مقاله نهم در علم نفس و مقاله دهم در علم هیئت نوشته شده است. | ||
[[المشاعر|کتاب مشاعر]]، مشتمل بر یک مقدمه (با عنوان فاتحه در هشت مشعر، در تحقیق مفهوم وجود و اثبات حقیقت آن)، سه منهج و یک خاتمه است. منهج اول (در وجود و وحدت باری تعالی) در هشت مشعر، منهج دوم (در گوشه‌ای از احول صفات باری تعالی) در چهار مشعر و منهج سوم (در اشاره به صنع و ابداع) در سه مشعر تألیف شده است. | [[المشاعر|کتاب مشاعر]]، مشتمل بر یک مقدمه (با عنوان فاتحه در هشت مشعر، در تحقیق مفهوم وجود و اثبات حقیقت آن)، سه منهج و یک خاتمه است. منهج اول (در وجود و وحدت باری تعالی) در هشت مشعر، منهج دوم (در گوشه‌ای از احول صفات باری تعالی) در چهار مشعر و منهج سوم (در اشاره به صنع و ابداع) در سه مشعر تألیف شده است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
کتاب با مقدمه محقق در معرفی [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] و اشاره به آثار او آغاز شده است. وی در رابطه با کتاب به این نکته که برخی از | کتاب با مقدمه محقق در معرفی [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] و اشاره به آثار او آغاز شده است. وی در رابطه با کتاب به این نکته که برخی از فهرست‌نویسان آن را منسوب به [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] دانسته‌اند و برخی دیگر اصل آن را فارسی دانسته‌اند، اشار کرده است. البته هیچکس به نام کسی که آن را به عربی ترجمه کرده اشاره نکرده است. چه‌بسا خود [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] آن را به عربی ترجمه کرده؛ چراکه او به هر دو زبان آشنا بوده و اشعار نیکویی در هر دو کتاب سروده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/17953/1/8 ر.ک: مقدمه محقق، ص8]</ref>. | ||
با توجه به اینکه طرح تمامی مطالب دو اثر مورد بحث در این مجال محدود ممکن نیست، لذا به جهت آشنایی خواننده، در رابطه با هر اثر به دو نکته بسنده | با توجه به اینکه طرح تمامی مطالب دو اثر مورد بحث در این مجال محدود ممکن نیست، لذا به جهت آشنایی خواننده، در رابطه با هر اثر به دو نکته بسنده می‌شود: | ||
# امکان فراگیری دانش از مسائل بسیار مهم | # امکان فراگیری دانش از مسائل بسیار مهم معرفت‌شناسی است؛ ازاین‌رو همواره به‌عنوان موضوعی مهم، برای عالمان و اندیشمندان مطرح بوده است. اگرچه مسئله امکان فراگیری دانش از سوی اندیشمندان مسلمان، هرگز با انکار کلی روبه‌رو نشده است، اما گروهی از آنان در پاره‌ای از دانش‌ها، بر محال بودن یادگیری پای فشرده و آشکارا به تبیین آن پرداخته‌اند. [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]]، امام المشککین از آن جمله است. وی بر آن است که تصورات، امکان اکتساب ندارند؛ ازاین‌رو تمام تصورات را بدیهی می‌شمارد. نظریه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] در میان اندیشمندان پس از او، پذیرفته نشده و مورد طرد و انکار قرار گرفته است. او در رساله کمالیه به این مسئله پرداخته و می‌نویسد: «و اما تصورهای مکتسب، در آن اشکالات است: یکی آنکه این تصور کسب کردن، یا حاصل باشد یا نباشد. اگر حاصل باشد، تحصیل او محال بود؛ زیراکه تحصیل حاصل ممکن نبود و اگر حاصل نبود و ذهن را به وی هیچگونه شعور نباشد، طلب کردن او محال بود؛ زیرا چیزی که در خاطر نبود، محال بود طلب کردن او و اگر قائل گوید: «روا باشد که معلوم بود از جهتی، دون جهتی؛ پس بدان سبب که معلوم باشد، از آن جهت طلب کردن او ممکن نباشد و از آن جهت که معلوم نباشد، طلب داشتن ممکن بود»، جواب، آنکه مطلوب باشد، یا از آن جهت مطلوب باشد که معلوم بود یا از آن جهت که معلوم نبود. قسم اول، محال است؛ زیرا تحصیل حاصل، محال است و قسم دوم هم محال است؛ زیرا آنچه در تصور نبود هرگز خاطر، طلب او نکند. | ||
#:دوم آنکه تعریف او، یا به ذاتیات او کنند یا به عرضیا او. قسم اول باطل است؛ زیرا تعریف او اگر به کل ذاتیات او کنند، این محال باشد؛ زیرا کل ذاتیات، عین اوست؛ پس اگر کل ذاتیات او، معرّف او باشد، لازم آید که یک چیز، معرّف نفس خود بود و این محال است و اگر به بعض ذاتیات او کنند، این هم محال است؛ زیرا از معرفت بعض اجزای شیء، معرفت تمام آن چیز حاصل نشود و قسم دوم هم باطل است؛ زیرا این صفت عرضی، یا روا دارند که غیر آن موصوف را باشد یا روا ندارند؛ اگر روا دارند، تعریف حاصل نشود و اگر روا ندارند این اختصاص آنگه معلوم باشد که معرفت این ذات حاصل بود. پس اگر معرفت این ذات مستفاد بود، از آن اختصاص، دور لازم | #:دوم آنکه تعریف او، یا به ذاتیات او کنند یا به عرضیا او. قسم اول باطل است؛ زیرا تعریف او اگر به کل ذاتیات او کنند، این محال باشد؛ زیرا کل ذاتیات، عین اوست؛ پس اگر کل ذاتیات او، معرّف او باشد، لازم آید که یک چیز، معرّف نفس خود بود و این محال است و اگر به بعض ذاتیات او کنند، این هم محال است؛ زیرا از معرفت بعض اجزای شیء، معرفت تمام آن چیز حاصل نشود و قسم دوم هم باطل است؛ زیرا این صفت عرضی، یا روا دارند که غیر آن موصوف را باشد یا روا ندارند؛ اگر روا دارند، تعریف حاصل نشود و اگر روا ندارند این اختصاص آنگه معلوم باشد که معرفت این ذات حاصل بود. پس اگر معرفت این ذات مستفاد بود، از آن اختصاص، دور لازم می‌آید و این محال است. این است اشکالاتی که در اکتساب تصورات توان گفت»<ref>ر.ک: [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/40196/33 پورموسوی، سید مهدی، ص33] و [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/40196/40 40]؛ [https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/17953/1/19 متن کتاب، ص20-19]</ref>. | ||
# یکی از موارد اختلاف بین منطقنگاران دوبخشی و | # یکی از موارد اختلاف بین منطقنگاران دوبخشی و نه‌بخشی، جایگاه بحث از مقولات است. [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ‌الرئیس]] برای نخستین بار طرح مبحث مقولات را در منطق مورد مناقشه قرار داده و آن را از مباحث فلسفه اولی دانسته است. پیروان دوبخشی [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]]، مقولات را از منطق حذف کرده‌اند؛ درحالی‌که مدرسه نه‌بخشی که غالباً ً از شفای بوعلی تبعیت کرده‌اند و نیز منطقنگاران التقاطی، مقولات را از مباحث منطقی دانسته‌اند. نخستین پیروان منطق دوبخشی، مانند غزالی (450-505ق) در معيار العلم، اگرچه مقولات را در آغاز منطق نیاورده‌اند، ولکن آن را در انتهای کتاب آورده‌اند. غزالی در مقاصد الفلاسفة، علم به مقولات ده‌گانه را از مباحث الهیات می‌شمارد. [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] متعصبترین منطقنگار دوبخشی (541-606ق) هم در رساله کمالیه مانند معيار العلم [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]]، مقولات را خارج از منطق دانسته، ولکن آن را در پایان منطق و آغاز الهیات می‌نشاند<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/17953/1/33 ر.ک: متن کتاب، ص33]؛ سلمان ماهینی، سکینه، ص38-36</ref>. | ||
# [[سبزواری، هادی|حاجی سبزواری]]، شارح فلسفه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]]، برخی از مسائل [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] را به نقد کشیده و دیدگاهی مخالف او را ارائه می‌دهد؛ مثلاً در «اثبات اتحاد عاقل و معقول از طریق تضایف»، در شرح منظومه می‌گوید: امّا مسلک تضایفی را که [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] در [[المشاعر|کتاب مشاعر]] و غیر آن مطرح کرده است، برای اثبات اتحاد عاقل و معقول کافی نیست؛ به دلیل آنچه که در حاشیه اسفار بیان کردیم که تضایف، عینیت را افاده نمی‌کند، بلکه اتحاد و عینیت دلیل دیگری دارد. سپس می‌گوید: آنچه که سخن ما را تأیید | # [[سبزواری، هادی|حاجی سبزواری]]، شارح فلسفه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]]، برخی از مسائل [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] را به نقد کشیده و دیدگاهی مخالف او را ارائه می‌دهد؛ مثلاً در «اثبات اتحاد عاقل و معقول از طریق تضایف»، در شرح منظومه می‌گوید: امّا مسلک تضایفی را که [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] در [[المشاعر|کتاب مشاعر]] و غیر آن مطرح کرده است، برای اثبات اتحاد عاقل و معقول کافی نیست؛ به دلیل آنچه که در حاشیه اسفار بیان کردیم که تضایف، عینیت را افاده نمی‌کند، بلکه اتحاد و عینیت دلیل دیگری دارد. سپس می‌گوید: آنچه که سخن ما را تأیید می‌نماید این است که موجود در خارج و در ذهن، دوقلویی هستند که از یک شیر ارتضاع می‌نمایند؛ یعنی همان طور که خارج و شیء موجود در آن عین یکدیگرند و مانند ظرف و مظروف تغایر ندارند (بدین معنا که وجود آن موجود عین خارج و مرتبه‌ای از مراتب آن است)، همینطور، معنای موجود در ذهن و ذهن که نفس ناطقه است دو وجود نیستند، بلکه موجود در ذهن، مرتبه‌ای از مراتب ذهن و نفس است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/41665/137 ر.ک: بهروان، حسین، ص137]</ref>. | ||
# از میان انبوه آثار [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین شیرازی]]، رساله [[المشاعر|مشاعر]]، از دیرباز مورد توجه و اقبال خاص | # از میان انبوه آثار [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین شیرازی]]، رساله [[المشاعر|مشاعر]]، از دیرباز مورد توجه و اقبال خاص صاحب‌نظران بوده و از شرح و حاشیه‌های بسیار برخوردار شده است. شیخ احمد احسائی، در مقام ابطال عقائد صدرا، شرحی بر مشاعر نوشته است. آخوند ملا اسماعیل اصفهانی، پس از شرح احسائی، در مقام شرح مشاعر و رد شبهات شیخ احسائی برآمد. مولی احمد اردکانی، دو بار بر [[المشاعر|مشاعر]] حاشیه نگاشته است. ملا جعفر لاهیجانی نیز شرحی مفصل به نام «شرح رساله مشاعر» نوشته که با تعلیق و تصحیح و مقدمه [[آشتیانی، سید جلال‌الدین|سید جلال‌الدین آشتیانی]] در مشهد به طبع رسیده است.<ref>ر.ک: امین، سیدحسن، ص436-435</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
فهرست مطالب هر دو کتاب، باهم در انتهای آن ذکر شده است. | فهرست مطالب هر دو کتاب، باهم در انتهای آن ذکر شده است. | ||
نسخه رساله کمالیه، حاوی تصحیفات و غلطهای فراوانی بوده که محقق اثر صحیح | نسخه رساله کمالیه، حاوی تصحیفات و غلطهای فراوانی بوده که محقق اثر صحیح آن‌ها را در متن نوشته و در پاورقی تذکر داده است. برخی از الفاظ نیز امکان خواندن نداشته است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/17953/1/69 ر.ک: متن کتاب، ص69]</ref>. | ||
مباحث مختلف [[المشاعر|کتاب مشاعر]] تا انتهای خاتمه، در 150 بند | مباحث مختلف [[المشاعر|کتاب مشاعر]] تا انتهای خاتمه، در 150 بند شمارذاری شده است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۶۲: | خط ۶۲: | ||
# مقدمه و متن کتاب. | # مقدمه و متن کتاب. | ||
#[[:noormags:750947|پورموسوی، سید مهدی، «بداهت همه تصورات، نظریه‌ای قابل دفاع»، پایگاه مجلات تخصصی نور، معارف عقلی، دی 1389، شماره 17، صفحه 33 تا 58]]. | #[[:noormags:750947|پورموسوی، سید مهدی، «بداهت همه تصورات، نظریه‌ای قابل دفاع»، پایگاه مجلات تخصصی نور، معارف عقلی، دی 1389، شماره 17، صفحه 33 تا 58]]. | ||
#[[:noormags:782175|بهروان، حسین، «نقد حاجی سبزواری بر دیدگاه ملاصدرا در باب ترکیب ماده و صورت، اتحاد عاقل و معقول، ادراک کلیات و حدوث اسمی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، | #[[:noormags:782175|بهروان، حسین، «نقد حاجی سبزواری بر دیدگاه ملاصدرا در باب ترکیب ماده و صورت، اتحاد عاقل و معقول، ادراک کلیات و حدوث اسمی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آموزه‌های فلسفه اسلامی، پاییز 1388، شماره 8، صفحه 129 تا 150]]. | ||
# [[:noormags:35855|سلمان ماهینی، سکینه، «خواجه طوسی و جایگاه بحث از مقولات»، مجله فقه و حقوق خانواده، دانشگاه امام صادق(ع)، زمستان 1375، شماره 44، ص36 تا 39]]. | # [[:noormags:35855|سلمان ماهینی، سکینه، «خواجه طوسی و جایگاه بحث از مقولات»، مجله فقه و حقوق خانواده، دانشگاه امام صادق(ع)، زمستان 1375، شماره 44، ص36 تا 39]]. | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[المحصل]] | |||
[[تلخيص الأدلة لقواعد التوحيد]] | |||
[[تلخیص المحصل]] | |||
[[شرح العقيدة الإصفهانية]] | |||
[[شرح المقاصد]] | |||
[[الأربعين في أصول‌الدين (رازی)]] | |||
[[المسائل الخمسون في أصول‌الدين]] | |||
[[شرح كتاب الفقه الأكبر]] | |||
[[الإشارة في أصول الكلام للإمام فخرالدين محمد بن عمر بن الحسين الرازي]] | |||
[[شرح النسفیة فی العقیدة الإسلامیة (شرح عقاید اهل سنت و جماعت)]] | |||
[[شرح العقائد النسفية (شرح)]] | |||
[[الأربعين في أصول‌الدين (رازی)]] | |||
[[المطالب العالية من العلم الإلهي]] | |||
[[المواقف]] | |||
[[شرح العقائد النسفية]] | |||
[[شرح جوهرة التوحيد]] | |||
[[أساس التقديس]] | |||
[[طوالع الأنوار من مطالع الأنظار]] | |||
[[شرح جوهرة التوحيد المسماة إتحاف المريد بجوهرة التوحيد]] | |||
[[غاية المرام في علم الكلام]] | |||
[[المواقف في علم الكلام]] | |||
[[القول السديد في شرح جوهرة التوحيد]] | |||
[[شرح العلامة الخيالي علی النونية]] | |||
[[مقدمات المراشد إلی علم العقائد في دفع شبهات المطلين و الملحدين]] | |||
[[أبكار الأفكار في أصول‌الدين]] | |||
[[المشاعر]] | [[المشاعر]] | ||
| خط ۷۵: | خط ۱۲۷: | ||
[[رده:آثار کلی (مناظرات کلامی، مذاهب کلامی)]] | [[رده:آثار کلی (مناظرات کلامی، مذاهب کلامی)]] | ||
[[رده:آثار کلامی اشاعره. ماتریدیه (قرن 6 – 11)]] | [[رده:آثار کلامی اشاعره. ماتریدیه (قرن 6 – 11)]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۰ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۲۲:۰۷
| الرسالة الكمالية في الحقائق الإلهية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محي‌الدين، علي (محقق)
فخر رازی، محمد بن عمر (نویسنده) صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(نویسنده) طرزي، خالد عبدالکريم (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب المشاعر (عنوان داخلی) |
| ناشر | دار الکتب العلمية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 2002م , 1423ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | کلام اهل سنت - قرن6ق |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 205/2 /ف3ر5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الرسالة الكمالية في الحقائق الإلهية، تألیف فخرالدین محمد رازی شافعی (متوفی 606ق)، معروف به فخر رازی یا ابن خطیب، کتابی در زمینه منطق، فلسفه و هیئت است. در انتهای اثر، «كتاب المشاعر» صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا (متوفی 1059ق) نیز ارائه شده است. کتاب اول با تحقیق علی محیی‌الدین و کتاب دوم با تحقیق خالد عبدالکریم طرازی منتشر شده است.
ساختار
رساله کمالیه مشتمل بر ده مقاله است. به‌جز مقاله سوم که در بیست فصل و مقاله دهم که در شش فصل تنظیم شده، هشت مقاله دیگر هرکدام در ده فصل تنظیم شده‌اند. مقاله اول در منطق، مقاله دوم در مقولات، مقاله سوم در معرفت ذات باری، مقاله چهارم در صفات واجب‌الوجود، مقاله پنجم در افعال باری تعالی، مقاله ششم در احوال اجسام و حرکات، مقاله هفتم در بیان صفات افلاک، مقاله هشتم در اثبات ارکان و عناصر، مقاله نهم در علم نفس و مقاله دهم در علم هیئت نوشته شده است.
کتاب مشاعر، مشتمل بر یک مقدمه (با عنوان فاتحه در هشت مشعر، در تحقیق مفهوم وجود و اثبات حقیقت آن)، سه منهج و یک خاتمه است. منهج اول (در وجود و وحدت باری تعالی) در هشت مشعر، منهج دوم (در گوشه‌ای از احول صفات باری تعالی) در چهار مشعر و منهج سوم (در اشاره به صنع و ابداع) در سه مشعر تألیف شده است.
گزارش محتوا
کتاب با مقدمه محقق در معرفی فخر رازی و اشاره به آثار او آغاز شده است. وی در رابطه با کتاب به این نکته که برخی از فهرست‌نویسان آن را منسوب به فخر رازی دانسته‌اند و برخی دیگر اصل آن را فارسی دانسته‌اند، اشار کرده است. البته هیچکس به نام کسی که آن را به عربی ترجمه کرده اشاره نکرده است. چه‌بسا خود فخر رازی آن را به عربی ترجمه کرده؛ چراکه او به هر دو زبان آشنا بوده و اشعار نیکویی در هر دو کتاب سروده است.[۱].
با توجه به اینکه طرح تمامی مطالب دو اثر مورد بحث در این مجال محدود ممکن نیست، لذا به جهت آشنایی خواننده، در رابطه با هر اثر به دو نکته بسنده می‌شود:
- امکان فراگیری دانش از مسائل بسیار مهم معرفت‌شناسی است؛ ازاین‌رو همواره به‌عنوان موضوعی مهم، برای عالمان و اندیشمندان مطرح بوده است. اگرچه مسئله امکان فراگیری دانش از سوی اندیشمندان مسلمان، هرگز با انکار کلی روبه‌رو نشده است، اما گروهی از آنان در پاره‌ای از دانش‌ها، بر محال بودن یادگیری پای فشرده و آشکارا به تبیین آن پرداخته‌اند. فخر رازی، امام المشککین از آن جمله است. وی بر آن است که تصورات، امکان اکتساب ندارند؛ ازاین‌رو تمام تصورات را بدیهی می‌شمارد. نظریه فخر رازی در میان اندیشمندان پس از او، پذیرفته نشده و مورد طرد و انکار قرار گرفته است. او در رساله کمالیه به این مسئله پرداخته و می‌نویسد: «و اما تصورهای مکتسب، در آن اشکالات است: یکی آنکه این تصور کسب کردن، یا حاصل باشد یا نباشد. اگر حاصل باشد، تحصیل او محال بود؛ زیراکه تحصیل حاصل ممکن نبود و اگر حاصل نبود و ذهن را به وی هیچگونه شعور نباشد، طلب کردن او محال بود؛ زیرا چیزی که در خاطر نبود، محال بود طلب کردن او و اگر قائل گوید: «روا باشد که معلوم بود از جهتی، دون جهتی؛ پس بدان سبب که معلوم باشد، از آن جهت طلب کردن او ممکن نباشد و از آن جهت که معلوم نباشد، طلب داشتن ممکن بود»، جواب، آنکه مطلوب باشد، یا از آن جهت مطلوب باشد که معلوم بود یا از آن جهت که معلوم نبود. قسم اول، محال است؛ زیرا تحصیل حاصل، محال است و قسم دوم هم محال است؛ زیرا آنچه در تصور نبود هرگز خاطر، طلب او نکند.
- دوم آنکه تعریف او، یا به ذاتیات او کنند یا به عرضیا او. قسم اول باطل است؛ زیرا تعریف او اگر به کل ذاتیات او کنند، این محال باشد؛ زیرا کل ذاتیات، عین اوست؛ پس اگر کل ذاتیات او، معرّف او باشد، لازم آید که یک چیز، معرّف نفس خود بود و این محال است و اگر به بعض ذاتیات او کنند، این هم محال است؛ زیرا از معرفت بعض اجزای شیء، معرفت تمام آن چیز حاصل نشود و قسم دوم هم باطل است؛ زیرا این صفت عرضی، یا روا دارند که غیر آن موصوف را باشد یا روا ندارند؛ اگر روا دارند، تعریف حاصل نشود و اگر روا ندارند این اختصاص آنگه معلوم باشد که معرفت این ذات حاصل بود. پس اگر معرفت این ذات مستفاد بود، از آن اختصاص، دور لازم می‌آید و این محال است. این است اشکالاتی که در اکتساب تصورات توان گفت»[۲].
- یکی از موارد اختلاف بین منطقنگاران دوبخشی و نه‌بخشی، جایگاه بحث از مقولات است. شیخ‌الرئیس برای نخستین بار طرح مبحث مقولات را در منطق مورد مناقشه قرار داده و آن را از مباحث فلسفه اولی دانسته است. پیروان دوبخشی ابن سینا، مقولات را از منطق حذف کرده‌اند؛ درحالی‌که مدرسه نه‌بخشی که غالباً ً از شفای بوعلی تبعیت کرده‌اند و نیز منطقنگاران التقاطی، مقولات را از مباحث منطقی دانسته‌اند. نخستین پیروان منطق دوبخشی، مانند غزالی (450-505ق) در معيار العلم، اگرچه مقولات را در آغاز منطق نیاورده‌اند، ولکن آن را در انتهای کتاب آورده‌اند. غزالی در مقاصد الفلاسفة، علم به مقولات ده‌گانه را از مباحث الهیات می‌شمارد. فخر رازی متعصبترین منطقنگار دوبخشی (541-606ق) هم در رساله کمالیه مانند معيار العلم غزالی، مقولات را خارج از منطق دانسته، ولکن آن را در پایان منطق و آغاز الهیات می‌نشاند[۳].
- حاجی سبزواری، شارح فلسفه ملاصدرا، برخی از مسائل صدرالمتألهین را به نقد کشیده و دیدگاهی مخالف او را ارائه می‌دهد؛ مثلاً در «اثبات اتحاد عاقل و معقول از طریق تضایف»، در شرح منظومه می‌گوید: امّا مسلک تضایفی را که ملاصدرا در کتاب مشاعر و غیر آن مطرح کرده است، برای اثبات اتحاد عاقل و معقول کافی نیست؛ به دلیل آنچه که در حاشیه اسفار بیان کردیم که تضایف، عینیت را افاده نمی‌کند، بلکه اتحاد و عینیت دلیل دیگری دارد. سپس می‌گوید: آنچه که سخن ما را تأیید می‌نماید این است که موجود در خارج و در ذهن، دوقلویی هستند که از یک شیر ارتضاع می‌نمایند؛ یعنی همان طور که خارج و شیء موجود در آن عین یکدیگرند و مانند ظرف و مظروف تغایر ندارند (بدین معنا که وجود آن موجود عین خارج و مرتبه‌ای از مراتب آن است)، همینطور، معنای موجود در ذهن و ذهن که نفس ناطقه است دو وجود نیستند، بلکه موجود در ذهن، مرتبه‌ای از مراتب ذهن و نفس است.[۴].
- از میان انبوه آثار صدرالمتألهین شیرازی، رساله مشاعر، از دیرباز مورد توجه و اقبال خاص صاحب‌نظران بوده و از شرح و حاشیه‌های بسیار برخوردار شده است. شیخ احمد احسائی، در مقام ابطال عقائد صدرا، شرحی بر مشاعر نوشته است. آخوند ملا اسماعیل اصفهانی، پس از شرح احسائی، در مقام شرح مشاعر و رد شبهات شیخ احسائی برآمد. مولی احمد اردکانی، دو بار بر مشاعر حاشیه نگاشته است. ملا جعفر لاهیجانی نیز شرحی مفصل به نام «شرح رساله مشاعر» نوشته که با تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی در مشهد به طبع رسیده است.[۵].
وضعیت کتاب
تحقیق کتاب بر مبنای تنها نسخه خطی موجود اثر انجام شده است. این نسخه به خط نسبتاً خوبی نوشته شده است. برخی صفحات آن به خط فارسی بوده و صفحه عنوان آن افتاده است.[۶].
فهرست مطالب هر دو کتاب، باهم در انتهای آن ذکر شده است.
نسخه رساله کمالیه، حاوی تصحیفات و غلطهای فراوانی بوده که محقق اثر صحیح آن‌ها را در متن نوشته و در پاورقی تذکر داده است. برخی از الفاظ نیز امکان خواندن نداشته است.[۷].
مباحث مختلف کتاب مشاعر تا انتهای خاتمه، در 150 بند شمارذاری شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص8
- ↑ ر.ک: پورموسوی، سید مهدی، ص33 و 40؛ متن کتاب، ص20-19
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص33؛ سلمان ماهینی، سکینه، ص38-36
- ↑ ر.ک: بهروان، حسین، ص137
- ↑ ر.ک: امین، سیدحسن، ص436-435
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص8
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص69
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- پورموسوی، سید مهدی، «بداهت همه تصورات، نظریه‌ای قابل دفاع»، پایگاه مجلات تخصصی نور، معارف عقلی، دی 1389، شماره 17، صفحه 33 تا 58.
- بهروان، حسین، «نقد حاجی سبزواری بر دیدگاه ملاصدرا در باب ترکیب ماده و صورت، اتحاد عاقل و معقول، ادراک کلیات و حدوث اسمی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آموزه‌های فلسفه اسلامی، پاییز 1388، شماره 8، صفحه 129 تا 150.
- سلمان ماهینی، سکینه، «خواجه طوسی و جایگاه بحث از مقولات»، مجله فقه و حقوق خانواده، دانشگاه امام صادق(ع)، زمستان 1375، شماره 44، ص36 تا 39.
وابسته‌ها
الإشارة في أصول الكلام للإمام فخرالدين محمد بن عمر بن الحسين الرازي
شرح النسفیة فی العقیدة الإسلامیة (شرح عقاید اهل سنت و جماعت)
المطالب العالية من العلم الإلهي
طوالع الأنوار من مطالع الأنظار
شرح جوهرة التوحيد المسماة إتحاف المريد بجوهرة التوحيد
القول السديد في شرح جوهرة التوحيد
شرح العلامة الخيالي علی النونية
مقدمات المراشد إلی علم العقائد في دفع شبهات المطلين و الملحدين