تبصره و دو رساله دیگر در منطق: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'است<ref>' به 'است.<ref>') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - '↵↵ ' به ' ') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۳۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
| عنوان =تبصره و دو رساله دیگر در منطق | | عنوان =تبصره و دو رساله دیگر در منطق | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان]]( | [[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان]](نویسنده) | ||
[[دانش‌پژوه، محمدتقی]](گردآورنده) | [[دانش‌پژوه، محمدتقی]](گردآورنده) | ||
| خط ۱۴: | خط ۱۴: | ||
| ناشر = | | ناشر = | ||
دانشگاه تهران | دانشگاه تهران | ||
| مکان نشر = | | مکان نشر = ایران - تهران | ||
| سال نشر = |مجلد1: 1337ش , | | سال نشر = |مجلد1: 1337ش , | ||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =13543 | |||
| کتابخوان همراه نور =13543 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''تبصره و دو رساله دیگر در منطق'''، اثر [[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان|عمر بن سهلان ساوی]] (متوفی 540ق)، مشتمل بر کتاب تبصره و دو رساله دیگر در موضوع منطق است. [[دانش‌پژوه، محمدتقی|محمدتقی دانش‌پژوه]] (متوفی 1375ق)، تصحیح این اثر را به‌عهده داشته است. | |||
'''تبصره و دو رساله دیگر در منطق'''، اثر [[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان|عمر بن سهلان ساوی]] (متوفی 540ق)، مشتمل بر کتاب تبصره و دو رساله دیگر در موضوع منطق است. [[دانش‌پژوه، محمدتقی|محمدتقی | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب با | کتاب با مقدمه‌ای کوتاه و پیشگفتاری تحقیقی قریب به شصت صفحه آغاز شده است. سپس کتاب تبصره و دو رساله منطق ساوی و تحقیق نقیض الوجود ارائه شده است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در پیشگفتار ابتدا منطق چینی، هندی و یونانی معرفی شده و پس از آن دستگاه منطقی ارسطو، فارابی و ابن سینا مورد مطالعه قرار گفته است. مصحح، روش متأخران در منطق را با این عبارت ادامه | در پیشگفتار ابتدا منطق چینی، هندی و یونانی معرفی شده و پس از آن دستگاه منطقی ارسطو، فارابی و ابن سینا مورد مطالعه قرار گفته است. مصحح، روش متأخران در منطق را با این عبارت ادامه می‌دهد: «ابن سینا در عروضیه که در بیست‌ویک سالگى نوشته است، از روش ارسطو پیروى کرد و با اختصار همه اجزای منطق را در آن آورد و در کتاب شفا به‌طور مبسوط از آن بحث نمود». سپس ابن سینا را بنیان‌گذار روش متأخران دانسته و دانشمندانى مانند [[غزالی، محمد بن محمد|غزالى]] و ساوى و دیگران را از پیروان او می‌داند<ref>ر.ک: پیشگفتار، ص11</ref>. | ||
در ادامه مباحث پیشگفتار، تاریخ | در ادامه مباحث پیشگفتار، تاریخ پاره‌ای از مسائل منطقی، سرگذشت ساوی و کتاب‌های او و نسخه‌های مورد استفاده مصحح در تصحیح این اثر ذکر شده است.<ref>ر.ک: همان، ص61-27</ref>. | ||
الف)- «كتاب التبصرة»: کتاب تبصره همواره مورد توجه بوده و از | الف)- «كتاب التبصرة»: کتاب تبصره همواره مورد توجه بوده و از کتاب‌های درسی بشمار می‌رفته است.<ref>ر.ک: موحد، صمد، 727</ref>. [[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان|ابن سهلان]] این کتاب را از روی کتاب بصائر خود که در چهار جا از آن یاد می‌کند و کتاب‌های ابن سینا نگاشته است.<ref>ر.ک: پیشگفتار، ص46</ref>. | ||
نویسنده در ابتدای کتاب غرض از منطق را | نویسنده در ابتدای کتاب غرض از منطق را این‌گونه تبیین می‌کند: «غرض از منطق، شناخت این دو راه است؛ یعنى «قول شارح» و «حجّت» و جدا کردن آنچه راست است از این هر دو، از آنچه ناراست است»<ref>ر.ک: متن کتاب، ص5</ref>. سپس پس از طرح مباحث مختلف منطق با طرح موضوع برهان و مغالطه و اقسام آنها کتاب را به پایان آورده است. | ||
ب)- «رساله در منطق»: این رساله گویا همان است که ساوى در دیباچه رساله سنجریه، نوشتن آن را به سنجر نوید داده است؛ بدینگونه: «و اگر سعادت بخت، مر این دعاگوى را یار بود و به موقع ارتضا و پسند اوفتد، توفیق و یارى خواهد از | ب)- «رساله در منطق»: این رساله گویا همان است که ساوى در دیباچه رساله سنجریه، نوشتن آن را به سنجر نوید داده است؛ بدینگونه: «و اگر سعادت بخت، مر این دعاگوى را یار بود و به موقع ارتضا و پسند اوفتد، توفیق و یارى خواهد از یارىدهنده به‌حق، تا عوایق و موانع را بازدارد و قوت و معونت دهد بر تصنیف کتابى که جمله انواع علوم حکمت را جامع بود؛ چنان‌که هیچکس از پیشینگان بدان تحقیق و روشنى نکرده باشند و چنان سازد که با اقاویل شرع راست بود تا خدمتى کرده باشد که هیچکس از اهل علم چنان خدمتى هیچ پادشاهى را [نکرده باشند] و چون اقبال و کمال دولت پادشاه عالم یار بود، این اندیشه و عزم دعاگوى سخت آسان شود؛ إنشاءاللّه تعالى»<ref>ر.ک: پیشگفتار، ص46</ref>. | ||
[[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان|ابن سهلان]] در دیباچه این رساله چنین آورده است: «این مختصری است در بیان علوم حقیقى، املا کرده آمد به لغت پارسى و آنچه مهم است از دانستن حقایق موجودات در وى ایراد کرده شد و مجموع آن به سه قسم نهاده آمد: | [[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان|ابن سهلان]] در دیباچه این رساله چنین آورده است: «این مختصری است در بیان علوم حقیقى، املا کرده آمد به لغت پارسى و آنچه مهم است از دانستن حقایق موجودات در وى ایراد کرده شد و مجموع آن به سه قسم نهاده آمد: | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۹: | ||
در این کتاب، در واقع، قسم اول که به منطق اختصاص دارد در ده فصل ارائه شده که موضوعات آن عبارتند از: تصور و تصدیق، بیان مفردات، حد و رسم، قضایا، تناقض، قیاس، برهان و قیاسات ناقص. | در این کتاب، در واقع، قسم اول که به منطق اختصاص دارد در ده فصل ارائه شده که موضوعات آن عبارتند از: تصور و تصدیق، بیان مفردات، حد و رسم، قضایا، تناقض، قیاس، برهان و قیاسات ناقص. | ||
در تبیین تصور و تصدیق چنین | در تبیین تصور و تصدیق چنین می‌خوانیم: «بدان که علم به دو قسم است: تصور و تصدیق. تصور آن باشد که حقیقت چیزى در عقل حاصل آید؛ چنان‌که حقیقت انسان و حقیقت حیوان و امثال آن و تصدیق آن باشد که حکم کنیم بر چیزى به هستى و یا نیستى؛ چنان‌که گوییم: عالم، محتاج صانع است، یا گوییم: جان آدمى، قدیم نیست. | ||
و تصور و تصدیق به دو قسم باشد: نظرى و غیر نظرى. غیر نظرى آن باشد که محتاج کسب نباشد، بلکه عقل آن را | و تصور و تصدیق به دو قسم باشد: نظرى و غیر نظرى. غیر نظرى آن باشد که محتاج کسب نباشد، بلکه عقل آن را به‌خود دریابد؛ چنان‌که معنى هستى و یگانگى و چنان‌که حکم کنیم که: «یکى، نیمه دو است» و «دو، ضعف یکى» و «یک جسم، در یک حال، در دو مکان نباشد» و نظرى آن باشد که محتاج کسب باشد و عقل [نه] به‌خود آن را دریابد؛ چنان‌که: «معنى جن و ملک» و «حکم کردن که عالم را صانع باید» و «جان آدمى، باقى خواهد بود» و امثال آن<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
ج)- «رسالة في تحقيق نقيض الوجود»: این رساله از مسائل غامض منطق است که قدما ([[ارسطو]] و [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] و ابن زرعه) | ج)- «رسالة في تحقيق نقيض الوجود»: این رساله از مسائل غامض منطق است که قدما ([[ارسطو]] و [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] و ابن زرعه) دیدگاه‌های متفاوتی در رابطه با آن مطرح کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که برخی نقیض وجود را از جنس خودش دانسته‌اند<ref>ر.ک: همان، ص159</ref>. | ||
به گفته محقق اثر، نویسنده در این رساله سخن خویش را که در «[[البصائر النصيرية في علم المنطق|البصائر النصيرية]]» آورده، توجیه | به گفته محقق اثر، نویسنده در این رساله سخن خویش را که در «[[البصائر النصيرية في علم المنطق|البصائر النصيرية]]» آورده، توجیه می‌کند و از گفتار [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] در اشارات خرده می‌گیرد<ref>ر.ک: پیشگفتار، ص46</ref>. | ||
نویسنده در ابتدای این رساله به طرح مسئله پرداخته و پس از تبیین دو مقدمه، به تحقیق و بررسی موضوع بحث، اقدام کرده است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص164-159</ref>. | نویسنده در ابتدای این رساله به طرح مسئله پرداخته و پس از تبیین دو مقدمه، به تحقیق و بررسی موضوع بحث، اقدام کرده است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص164-159</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
مصحح کتاب پس از پیشگفتار، در ذیل عنوان «یادآوری»، | مصحح کتاب پس از پیشگفتار، در ذیل عنوان «یادآوری»، پاره‌ای از اغلاط موجود در کتاب را تصحیح و به دو نکته تاریخی اشاره کرده است. | ||
در | در پاورقی‌های کتاب، اختلاف نسخه‌ها ذکر شده است؛ به برخی از افتادگی‌های کتاب و صحیح برخی عبارات نیز اشاره شده است.<ref>ر.ک: صفحه 160 و 161، پاورقی 2</ref>. | ||
در انتهای کتاب، فهرست اصطلاحات و نامها و فهرست مباحث | در انتهای کتاب، فهرست اصطلاحات و نامها و فهرست مباحث رساله‌ها به‌تفکیک ارائه شده است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۷۴: | خط ۷۵: | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[البصائر النصيرية في علم المنطق]] | [[البصائر النصيرية في علم المنطق]] | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۸۳: | خط ۸۵: | ||
[[رده:آثار عمومی منطقی]] | [[رده:آثار عمومی منطقی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۶ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۲۹
تبصره و دو رساله دیگر در منطق، اثر عمر بن سهلان ساوی (متوفی 540ق)، مشتمل بر کتاب تبصره و دو رساله دیگر در موضوع منطق است. محمدتقی دانش‌پژوه (متوفی 1375ق)، تصحیح این اثر را به‌عهده داشته است.
| تبصره و دو رساله دیگر در منطق | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان(نویسنده) دانش‌پژوه، محمدتقی(گردآورنده) |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| چاپ | 1 |
| موضوع | منطق - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | فارسی عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BC 66 /ع4 الف25 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با مقدمه‌ای کوتاه و پیشگفتاری تحقیقی قریب به شصت صفحه آغاز شده است. سپس کتاب تبصره و دو رساله منطق ساوی و تحقیق نقیض الوجود ارائه شده است.
گزارش محتوا
در پیشگفتار ابتدا منطق چینی، هندی و یونانی معرفی شده و پس از آن دستگاه منطقی ارسطو، فارابی و ابن سینا مورد مطالعه قرار گفته است. مصحح، روش متأخران در منطق را با این عبارت ادامه می‌دهد: «ابن سینا در عروضیه که در بیست‌ویک سالگى نوشته است، از روش ارسطو پیروى کرد و با اختصار همه اجزای منطق را در آن آورد و در کتاب شفا به‌طور مبسوط از آن بحث نمود». سپس ابن سینا را بنیان‌گذار روش متأخران دانسته و دانشمندانى مانند غزالى و ساوى و دیگران را از پیروان او می‌داند[۱].
در ادامه مباحث پیشگفتار، تاریخ پاره‌ای از مسائل منطقی، سرگذشت ساوی و کتاب‌های او و نسخه‌های مورد استفاده مصحح در تصحیح این اثر ذکر شده است.[۲].
الف)- «كتاب التبصرة»: کتاب تبصره همواره مورد توجه بوده و از کتاب‌های درسی بشمار می‌رفته است.[۳]. ابن سهلان این کتاب را از روی کتاب بصائر خود که در چهار جا از آن یاد می‌کند و کتاب‌های ابن سینا نگاشته است.[۴].
نویسنده در ابتدای کتاب غرض از منطق را این‌گونه تبیین می‌کند: «غرض از منطق، شناخت این دو راه است؛ یعنى «قول شارح» و «حجّت» و جدا کردن آنچه راست است از این هر دو، از آنچه ناراست است»[۵]. سپس پس از طرح مباحث مختلف منطق با طرح موضوع برهان و مغالطه و اقسام آنها کتاب را به پایان آورده است.
ب)- «رساله در منطق»: این رساله گویا همان است که ساوى در دیباچه رساله سنجریه، نوشتن آن را به سنجر نوید داده است؛ بدینگونه: «و اگر سعادت بخت، مر این دعاگوى را یار بود و به موقع ارتضا و پسند اوفتد، توفیق و یارى خواهد از یارىدهنده به‌حق، تا عوایق و موانع را بازدارد و قوت و معونت دهد بر تصنیف کتابى که جمله انواع علوم حکمت را جامع بود؛ چنان‌که هیچکس از پیشینگان بدان تحقیق و روشنى نکرده باشند و چنان سازد که با اقاویل شرع راست بود تا خدمتى کرده باشد که هیچکس از اهل علم چنان خدمتى هیچ پادشاهى را [نکرده باشند] و چون اقبال و کمال دولت پادشاه عالم یار بود، این اندیشه و عزم دعاگوى سخت آسان شود؛ إنشاءاللّه تعالى»[۶].
ابن سهلان در دیباچه این رساله چنین آورده است: «این مختصری است در بیان علوم حقیقى، املا کرده آمد به لغت پارسى و آنچه مهم است از دانستن حقایق موجودات در وى ایراد کرده شد و مجموع آن به سه قسم نهاده آمد:
- در بیان قانونى که حافظ باشد طالب علوم را از خطا و آن را علم منطق گویند.
- در بیان اجسام و حرکات و سکنات ایشان و آنچه بدان تعلق دارد و آن را علم طبیعى گویند.
- در بیان اثبات صانع و تنزیه و تقدیس و کیفیت تأثیر او در ایجاد ممکنات و آن را علم الهى گویند»[۷].
در این کتاب، در واقع، قسم اول که به منطق اختصاص دارد در ده فصل ارائه شده که موضوعات آن عبارتند از: تصور و تصدیق، بیان مفردات، حد و رسم، قضایا، تناقض، قیاس، برهان و قیاسات ناقص.
در تبیین تصور و تصدیق چنین می‌خوانیم: «بدان که علم به دو قسم است: تصور و تصدیق. تصور آن باشد که حقیقت چیزى در عقل حاصل آید؛ چنان‌که حقیقت انسان و حقیقت حیوان و امثال آن و تصدیق آن باشد که حکم کنیم بر چیزى به هستى و یا نیستى؛ چنان‌که گوییم: عالم، محتاج صانع است، یا گوییم: جان آدمى، قدیم نیست.
و تصور و تصدیق به دو قسم باشد: نظرى و غیر نظرى. غیر نظرى آن باشد که محتاج کسب نباشد، بلکه عقل آن را به‌خود دریابد؛ چنان‌که معنى هستى و یگانگى و چنان‌که حکم کنیم که: «یکى، نیمه دو است» و «دو، ضعف یکى» و «یک جسم، در یک حال، در دو مکان نباشد» و نظرى آن باشد که محتاج کسب باشد و عقل [نه] به‌خود آن را دریابد؛ چنان‌که: «معنى جن و ملک» و «حکم کردن که عالم را صانع باید» و «جان آدمى، باقى خواهد بود» و امثال آن[۸].
ج)- «رسالة في تحقيق نقيض الوجود»: این رساله از مسائل غامض منطق است که قدما (ارسطو و فارابی و ابن زرعه) دیدگاه‌های متفاوتی در رابطه با آن مطرح کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که برخی نقیض وجود را از جنس خودش دانسته‌اند[۹].
به گفته محقق اثر، نویسنده در این رساله سخن خویش را که در «البصائر النصيرية» آورده، توجیه می‌کند و از گفتار ابن سینا در اشارات خرده می‌گیرد[۱۰].
نویسنده در ابتدای این رساله به طرح مسئله پرداخته و پس از تبیین دو مقدمه، به تحقیق و بررسی موضوع بحث، اقدام کرده است.[۱۱].
وضعیت کتاب
مصحح کتاب پس از پیشگفتار، در ذیل عنوان «یادآوری»، پاره‌ای از اغلاط موجود در کتاب را تصحیح و به دو نکته تاریخی اشاره کرده است.
در پاورقی‌های کتاب، اختلاف نسخه‌ها ذکر شده است؛ به برخی از افتادگی‌های کتاب و صحیح برخی عبارات نیز اشاره شده است.[۱۲].
در انتهای کتاب، فهرست اصطلاحات و نامها و فهرست مباحث رساله‌ها به‌تفکیک ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- موحد، صمد، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.