تحديد نهايات الأماكن لتصحيح مسافات المساكن: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'هـ.ش' به 'ش') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| تصویر =NUR10126J1.jpg | | تصویر =NUR10126J1.jpg | ||
| خط ۵: | خط ۴: | ||
| عنوان‌های دیگر = | | عنوان‌های دیگر = | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد]] ( | [[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد]] (نویسنده) | ||
[[آرام، احمد]] (مترجم) | [[آرام، احمد]] (مترجم) | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۱: | ||
| مکان نشر =تهران - ایران | | مکان نشر =تهران - ایران | ||
| سال نشر = 1352 ش | | سال نشر = 1352 ش | ||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE99862AUTOMATIONCODE، AUTOMATIONCODE10126AUTOMATIONCODE | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE10126AUTOMATIONCODE | |||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =1 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =10126 | |||
| کتابخوان همراه نور =10126 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''تحديد نهایات الأماكن لتصحيح مسافات المساكن'''، تألیف [[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد|ابوریحان بیرونی]]، كتابى است به زبان عربى و موضوع اصلى آن تعيين مختصات جغرافيايى مناطق مختلف به روش جغرافياى رياضى (نجومى) است. | |||
'''تحديد | |||
درباره زمان تألیف كتاب، مؤلف در فصل سوم كتاب مى‌نويسد: | درباره زمان تألیف كتاب، مؤلف در فصل سوم كتاب مى‌نويسد: | ||
هنگام نوشتن اين فصل، روز سه‌شنبه غره جمادى‌الآخر سال چهارصد و نه هجرى، در جيفور كه | هنگام نوشتن اين فصل، روز سه‌شنبه غره جمادى‌الآخر سال چهارصد و نه هجرى، در جيفور كه روستایى چسبيده به كابل است بودم، و با كمال اشتياق به رصد كردن عرض‌هاى آن نواحى مى‌پرداختم. | ||
و با توجه به آنچه در پايان همين كتاب بدين صورت آمده است: | و با توجه به آنچه در پايان همين كتاب بدين صورت آمده است: | ||
| خط ۴۹: | خط ۴۵: | ||
بيرونى انگيزه‌ى خود را در تأليف اين اثر چنين آورده است: «...و اما آنچه | بيرونى انگيزه‌ى خود را در تأليف اين اثر چنين آورده است: «...و اما آنچه مخصوصاًً مورد نظر است، اينكه همه‌ى اينها (مختصات جغرافيايى) را براى شهر غزنه كه پايتخت كشور مشرق است، اندازه بگيرم، چه اين شهر، به گمان آن كس كه تقدير را از بشر مى‌داند، به تقدير بشرى وطن من است، و همه‌ى تقدير در حقيقت مخصوص خداى يگانه است؛ و در آن، اگر بتوانم، پيوسته به آنچه از خاطر دور نمى‌شود از رصد كردن و كوشش علمى مى‌پردازم، و قبله‌ى آن را درست مى‌كنم». | ||
== اهميت كتاب == | == اهميت كتاب == | ||
اين اثر از آن حيث داراى اهميت است كه مهم‌ترين اثر نگاشته شده، توسط دانشمندان مسلمان درباره جغرافياى رياضى (نجومى) به شمار مى‌رود. | اين اثر از آن حيث داراى اهميت است كه مهم‌ترين اثر نگاشته شده، توسط دانشمندان مسلمان درباره جغرافياى رياضى (نجومى) به شمار مى‌رود. | ||
== ساختار == | ==ساختار== | ||
كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و پنچ گفتار ذيل است: | كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و پنچ گفتار ذيل است: | ||
| خط ۷۲: | خط ۶۴: | ||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
«تحديد نهایات الاماكن لتصحيح مسافات المساكن»، مهم‌ترين اثر دانشمندان مسلمان دربار جغرافياى رياضى است. در اين كتاب از تعيين عرض و طول جغرافيايى شهرها و ميل دائرةالبروج و اندازه‌گيرى زمان خسوف و اختلاف طول‌هاى جغرافيايى و روش تعيين سمت قبله بحث شده است. | |||
«تحديد | |||
تعيين سمت قبله براى غزنه -جايى كه ابوريحان در آن به نگارش اين اثر دست زد- كه مسئله‌ى رياضى نسبتاً دشوارى بود و به استفاده از مثلثات كروى پيشرفته نياز داشت، به بيرونى مجال داد تا از فوايد رياضيات و نجوم رياضى سخن بگويد. موضوع تعيين سمت قبله به عنوان يك امر شرعى، مستلزم به كارگيرى جغرافياى رياضى بود و بر اين اساس بيرونى در كنار علوم «اواخر» (اسلامى) از علوم «اوايل» (يونانى) نيز دفاع كرده است. | تعيين سمت قبله براى غزنه -جايى كه ابوريحان در آن به نگارش اين اثر دست زد- كه مسئله‌ى رياضى نسبتاً دشوارى بود و به استفاده از مثلثات كروى پيشرفته نياز داشت، به بيرونى مجال داد تا از فوايد رياضيات و نجوم رياضى سخن بگويد. موضوع تعيين سمت قبله به عنوان يك امر شرعى، مستلزم به كارگيرى جغرافياى رياضى بود و بر اين اساس بيرونى در كنار علوم «اواخر» (اسلامى) از علوم «اوايل» (يونانى) نيز دفاع كرده است. | ||
| خط ۸۰: | خط ۷۰: | ||
بيرونى در تحديد علاوه بر عرضه‌ى چندين روش براى تعيين سمت قبله، فصل‌هاى جامعى را به مسائل عملى ديگر؛ چون تعيين نصف النهار محل، فاصله‌ى ميان شهرها، روش‌هاى رصد و مانند آن اختصاص داده است. | بيرونى در تحديد علاوه بر عرضه‌ى چندين روش براى تعيين سمت قبله، فصل‌هاى جامعى را به مسائل عملى ديگر؛ چون تعيين نصف النهار محل، فاصله‌ى ميان شهرها، روش‌هاى رصد و مانند آن اختصاص داده است. | ||
بيرونى هنگامى كه به محاسبه اختلاف طول جغرافيايى بغداد و غزنه مى‌پردازد، درباره مسائل مقدماتى مختلفى بحث مى‌كند. راه‌هاى تعيين عرض بلاد، ميل دايرةالبروج، توزيع خشكى‌ها و ساختمان آنها، طول يك درجه نصف‌النهار، و تعيين اختلاف عرض جغرافيايى از روى رصد خسوف و كسوف. | بيرونى هنگامى كه به محاسبه اختلاف طول جغرافيايى بغداد و غزنه مى‌پردازد، درباره مسائل مقدماتى مختلفى بحث مى‌كند. راه‌هاى تعيين عرض بلاد، ميل دايرةالبروج، توزيع خشكى‌ها و ساختمان آنها، طول يك درجه نصف‌النهار، و تعيين اختلاف عرض جغرافيايى از روى رصد خسوف و كسوف. رصدهایى را كه خود او و ديگران كرده‌اند و روش‌هایى را كه به كار برده‌اند، وصف مى‌كند. قضيه‌اى را كه بطلميوس آورده، و تفاوت طول جغرافيايى دو محل را برحسب عرض هر يك و فاصله بين آنها در امتداد دايره عظيميه زمين به دست مى‌دهد، به كار مى‌برد. | ||
بيرونى مى‌گويد كه عربان در تعيين فواصل سه روش داشته‌اند: يا محاسبات بطلميوس را چنانكه هست گرفته‌اند، يا طبق نظريات وى رصديابى كرده‌اند، يا از سفر جهانگردان و سير پست مايه گرفته‌اند. ابوريحان در فعاليت علمى خويش از روش‌هاى سه گانه تبعيت كرده است. وى، فاصله بين دو شهر را از روى جاده‌هاى كاروان رو و طول منازل تخمين مى‌زند. آن گاه با محاسبات متوالى اختلاف طول بغداد، رى، جرجانيه، بلخ و غزنه را به دست مى‌آورد و يكبار هم اين كار را از طريق يك مسير جنوبى كه از شيراز و زرنج مى‌گذشت، انجام مى‌دهد. | بيرونى مى‌گويد كه عربان در تعيين فواصل سه روش داشته‌اند: يا محاسبات بطلميوس را چنانكه هست گرفته‌اند، يا طبق نظريات وى رصديابى كرده‌اند، يا از سفر جهانگردان و سير پست مايه گرفته‌اند. ابوريحان در فعاليت علمى خويش از روش‌هاى سه گانه تبعيت كرده است. وى، فاصله بين دو شهر را از روى جاده‌هاى كاروان رو و طول منازل تخمين مى‌زند. آن گاه با محاسبات متوالى اختلاف طول بغداد، رى، جرجانيه، بلخ و غزنه را به دست مى‌آورد و يكبار هم اين كار را از طريق يك مسير جنوبى كه از شيراز و زرنج مى‌گذشت، انجام مى‌دهد. | ||
بيرونى در مقدمه‌ى اين اثر، به مسائل مربوط به فلسفه‌ى طبيعى در مورد آفرينش و تشكيل ربع مسكون نيز پرداخته كه بيانگر وضعيت چنين | بيرونى در مقدمه‌ى اين اثر، به مسائل مربوط به فلسفه‌ى طبيعى در مورد آفرينش و تشكيل ربع مسكون نيز پرداخته كه بيانگر وضعيت چنين پژوهش‌هایى در روزگار بيرونى است. براى مثال، در نظريه‌هاى زمين‌شناسى موجود بازنگرى‌هایى مى‌شد تا بتوانند وجود سنگواره‌ها را در بخش‌هایى از سرزمين‌هاى مسكونى كه ظاهراً هرگز به دريا نزدیک نبوده است، توضيح دهند. به مدد اين گونه پژوهش‌هاى بيرونى است كه از ساير آثار مفقود درباره‌ى زمين‌شناسى، نظير في «بناءالمُدن» ابن عميد، آگاه مى‌شويم. | ||
برخى مطالب مهم كتاب عبارتند از: 1. بيرون آوردن عرض بلد با بهره‌گيرى از ستارگان ابدى‌الظهور و اشاره به رصدهاى بنى‌موسى،... تعيين عرض جرجانيه توسط بيرونى. 2. تعيين عرض يك شهر از روى عرض شهرى ديگر و رصد خجندى در رى. 3. بيرون آوردن ميل اعظم به صورت مستقل، اشاره به رصدهاى دانشمندان يونانى؛ همچون اراتستن، هيپارخوس و بطلميوس. | برخى مطالب مهم كتاب عبارتند از: 1. بيرون آوردن عرض بلد با بهره‌گيرى از ستارگان ابدى‌الظهور و اشاره به رصدهاى بنى‌موسى،... تعيين عرض جرجانيه توسط بيرونى. 2. تعيين عرض يك شهر از روى عرض شهرى ديگر و رصد خجندى در رى. 3. بيرون آوردن ميل اعظم به صورت مستقل، اشاره به رصدهاى دانشمندان يونانى؛ همچون اراتستن، هيپارخوس و بطلميوس. | ||
بيرونى به ارصاد دانشمندان دور اسلامى؛ همچون اصحاب ممتحن، بنى‌موسى، ابوالفضل هروى و ابوجعفر خازن، عبدالرحمان صوفى، ابوالوفاى بوزجانى، ابوحامد صاغانى (يا صغانى)، ابوسهل كوهى، خجندى (با شرحى بسيار ستايش‌آميز و نسبتاً مفصل دربار سدس عظيم ساخت او موسوم به سدس فخرى در كوه طبرك چسبيده به شهر رى و شرحى دربار مكالم ابوريحان و خجندى در اين باره)، و رصدهاى خودش نيز به علل پديد آمدن اختلاف در اندازه‌ها اشاره مى‌كند و از كسانى كه پيروى از محاسبات | بيرونى به ارصاد دانشمندان دور اسلامى؛ همچون اصحاب ممتحن، بنى‌موسى، ابوالفضل هروى و ابوجعفر خازن، عبدالرحمان صوفى، ابوالوفاى بوزجانى، ابوحامد صاغانى (يا صغانى)، ابوسهل كوهى، خجندى (با شرحى بسيار ستايش‌آميز و نسبتاً مفصل دربار سدس عظيم ساخت او موسوم به سدس فخرى در كوه طبرك چسبيده به شهر رى و شرحى دربار مكالم ابوريحان و خجندى در اين باره)، و رصدهاى خودش نيز به علل پديد آمدن اختلاف در اندازه‌ها اشاره مى‌كند و از كسانى كه پيروى از محاسبات هندیان را به غلط، سبب اين اختلاف‌ها مى‌دانند، خرده مى‌گيرد. 4. پيدا كردن عرض بلد و ميل كلى از يكديگر: اشاره به برخى ارصاد و محاسبات خود مؤلف، و مطالبى از اين قبيل. 5. اقاليم سبعه: اشاره به ربع مسكون، اقليم‌هاى هفت‌گانه، روش محمد بن صباح در يافتن گشادگى مشرق كلى و سه رصد از بيرونى در اين باره. 6. شناختن اختلاف طول ميان شهرها: بيرونى نخست به نصف‌النهار مبدأ طول شرقى يا غربى، تعريف طول و اختلاف طول و اندازه‌گيرى آن. استفاده از خسوف در اندازه‌گيرى اختلاف طول،... تعريف ميل و نحو اندازه‌گيرى آن مى‌پردازد. سپس از رساله‌اى كه ابن سينا (در متن: ابوعلى سينوى) در تصحيح طول جرجان براى زرين گيس دختر شمس‌المعالى نوشته است، به سختى انتقاد مى‌كند، رصد وى را غيرقابل اعتماد و ابوالفضل هروى را در اين قبيل كارها مقدم بر او مى‌داند. وى در پايان اين بخش روش عملى اندازه‌گيرى ارتفاع كوه و اندازه‌گيرى قوس يك درجه توسط خود مى‌پردازد. در پايان كتاب نيز به مجموعه‌اى از رصدهاى زمان اعتدال خريفى توسط دانشمندان پيش يا پس از اسلام مى‌پردازد. | ||
== وضعيت كتاب == | == وضعيت كتاب == | ||
يك نسخ خطى بسيار نفيس از اين كتاب(كه ظاهراً تنها نسخ موجود آن است) با شمار 3386 در كتابخانه سلطان فاتح نگهدارى مى‌شود. اين نسخه در رجب 416 و در غزنه نگاشته شده است. از آنجا كه اين نسخه در عصر بيرونى و در محل سكناى او نوشته شده است، برخى بر آن‌اند كه اين نسخه به خط خود بيرونى است؛ اما [[مینوی، مجتبی|مجتبى مينوى]] اين احتمال را رد كرده است. متن عربى تحديد در 1962م، نخست در آنكارا (به كوشش محمد بن تاويت طنجى) و سپس در قاهره (به كوشش پ. بولگاكوف و ملاحظ امام ابراهیم احمد و در ضمن يكى از شماره‌هاى مجلة معهد المخطوطات العربية) به چاپ رسيده است. در1967م. نيز جميل على، ترجم انگليسى آن را در بيروت به چاپ رسانده است. ادوارد استوارت كندى نيز آن را به انگليسى شرح كرده، و [[احمد آرام]] ترجم فارسی نه چندان دقيقى از آن ارائه داده است. | |||
نسخه حاضر در برنامه همان ترجمه فارسی اين اثر است كه توسط [[احمد آرام]] صورت گرفته و داراى پاورقى‌هایى به قلم مترجم و نيز فهرست نام‌هاى جاها و اقوام، كسان، كتاب‌ها و سوره‌هاى قرآن و نيز فهرست مطالب مى‌باشد. | |||
نسخه حاضر در برنامه همان ترجمه | |||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
| خط ۱۰۳: | خط ۹۱: | ||
# آذرشب، فرشته، [[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد|ابوريحان بيرونى]] و آثار او، ماهنامه كيهان فرهنگى، شماره 234، ص55-50. | # آذرشب، فرشته، [[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد|ابوريحان بيرونى]] و آثار او، ماهنامه كيهان فرهنگى، شماره 234، ص55-50. | ||
# كراچكوفسكى، ايگناتى يوليانوويچ، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه [[پاینده، ابوالقاسم|ابوالقاسم پاينده]]، ص203. | # كراچكوفسكى، ايگناتى يوليانوويچ، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه [[پاینده، ابوالقاسم|ابوالقاسم پاينده]]، ص203. | ||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۷ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۶:۵۹
| تحدید نهایات الأماکن لتصحیح مسافات المساکن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (نویسنده) آرام، احمد (مترجم) |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1352 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | ژئودزی - متون قدیمی تا قرن 14
طول جغرافیایی عرض جغرافیایی نجوم کروی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | QB 301 /الف2 ت3041 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تحديد نهایات الأماكن لتصحيح مسافات المساكن، تألیف ابوریحان بیرونی، كتابى است به زبان عربى و موضوع اصلى آن تعيين مختصات جغرافيايى مناطق مختلف به روش جغرافياى رياضى (نجومى) است.
درباره زمان تألیف كتاب، مؤلف در فصل سوم كتاب مى‌نويسد:
هنگام نوشتن اين فصل، روز سه‌شنبه غره جمادى‌الآخر سال چهارصد و نه هجرى، در جيفور كه روستایى چسبيده به كابل است بودم، و با كمال اشتياق به رصد كردن عرض‌هاى آن نواحى مى‌پرداختم.
و با توجه به آنچه در پايان همين كتاب بدين صورت آمده است:
و از نوشتن آن در غزنه، هفت روز مانده از رجب سال چهار صد و شانزده بياسودم.
مى‌توان دريافت كه تاريخ اتمام اين كتاب، همين سال 416ق. يا اندكى پيش از آن بوده است.
انگيزه تألیف
بيرونى انگيزه‌ى خود را در تأليف اين اثر چنين آورده است: «...و اما آنچه مخصوصاًً مورد نظر است، اينكه همه‌ى اينها (مختصات جغرافيايى) را براى شهر غزنه كه پايتخت كشور مشرق است، اندازه بگيرم، چه اين شهر، به گمان آن كس كه تقدير را از بشر مى‌داند، به تقدير بشرى وطن من است، و همه‌ى تقدير در حقيقت مخصوص خداى يگانه است؛ و در آن، اگر بتوانم، پيوسته به آنچه از خاطر دور نمى‌شود از رصد كردن و كوشش علمى مى‌پردازم، و قبله‌ى آن را درست مى‌كنم».
اهميت كتاب
اين اثر از آن حيث داراى اهميت است كه مهم‌ترين اثر نگاشته شده، توسط دانشمندان مسلمان درباره جغرافياى رياضى (نجومى) به شمار مى‌رود.
ساختار
كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و پنچ گفتار ذيل است:
گفتار در بيرون آوردن عرض بلد.
گفتار در بيرون آوردن ميل اعظم به صورت مستقل.
گفتار در پيدا كردن عرض بلد و ميل كلى از يكديگر.
گفتار در شناختن اختلاف طول ميان شهرها.
گفتار در بيرون آوردن مسافتها و طول و عرض‌ها از يكديگر.
گزارش محتوا
«تحديد نهایات الاماكن لتصحيح مسافات المساكن»، مهم‌ترين اثر دانشمندان مسلمان دربار جغرافياى رياضى است. در اين كتاب از تعيين عرض و طول جغرافيايى شهرها و ميل دائرةالبروج و اندازه‌گيرى زمان خسوف و اختلاف طول‌هاى جغرافيايى و روش تعيين سمت قبله بحث شده است.
تعيين سمت قبله براى غزنه -جايى كه ابوريحان در آن به نگارش اين اثر دست زد- كه مسئله‌ى رياضى نسبتاً دشوارى بود و به استفاده از مثلثات كروى پيشرفته نياز داشت، به بيرونى مجال داد تا از فوايد رياضيات و نجوم رياضى سخن بگويد. موضوع تعيين سمت قبله به عنوان يك امر شرعى، مستلزم به كارگيرى جغرافياى رياضى بود و بر اين اساس بيرونى در كنار علوم «اواخر» (اسلامى) از علوم «اوايل» (يونانى) نيز دفاع كرده است.
بيرونى در تحديد علاوه بر عرضه‌ى چندين روش براى تعيين سمت قبله، فصل‌هاى جامعى را به مسائل عملى ديگر؛ چون تعيين نصف النهار محل، فاصله‌ى ميان شهرها، روش‌هاى رصد و مانند آن اختصاص داده است.
بيرونى هنگامى كه به محاسبه اختلاف طول جغرافيايى بغداد و غزنه مى‌پردازد، درباره مسائل مقدماتى مختلفى بحث مى‌كند. راه‌هاى تعيين عرض بلاد، ميل دايرةالبروج، توزيع خشكى‌ها و ساختمان آنها، طول يك درجه نصف‌النهار، و تعيين اختلاف عرض جغرافيايى از روى رصد خسوف و كسوف. رصدهایى را كه خود او و ديگران كرده‌اند و روش‌هایى را كه به كار برده‌اند، وصف مى‌كند. قضيه‌اى را كه بطلميوس آورده، و تفاوت طول جغرافيايى دو محل را برحسب عرض هر يك و فاصله بين آنها در امتداد دايره عظيميه زمين به دست مى‌دهد، به كار مى‌برد.
بيرونى مى‌گويد كه عربان در تعيين فواصل سه روش داشته‌اند: يا محاسبات بطلميوس را چنانكه هست گرفته‌اند، يا طبق نظريات وى رصديابى كرده‌اند، يا از سفر جهانگردان و سير پست مايه گرفته‌اند. ابوريحان در فعاليت علمى خويش از روش‌هاى سه گانه تبعيت كرده است. وى، فاصله بين دو شهر را از روى جاده‌هاى كاروان رو و طول منازل تخمين مى‌زند. آن گاه با محاسبات متوالى اختلاف طول بغداد، رى، جرجانيه، بلخ و غزنه را به دست مى‌آورد و يكبار هم اين كار را از طريق يك مسير جنوبى كه از شيراز و زرنج مى‌گذشت، انجام مى‌دهد.
بيرونى در مقدمه‌ى اين اثر، به مسائل مربوط به فلسفه‌ى طبيعى در مورد آفرينش و تشكيل ربع مسكون نيز پرداخته كه بيانگر وضعيت چنين پژوهش‌هایى در روزگار بيرونى است. براى مثال، در نظريه‌هاى زمين‌شناسى موجود بازنگرى‌هایى مى‌شد تا بتوانند وجود سنگواره‌ها را در بخش‌هایى از سرزمين‌هاى مسكونى كه ظاهراً هرگز به دريا نزدیک نبوده است، توضيح دهند. به مدد اين گونه پژوهش‌هاى بيرونى است كه از ساير آثار مفقود درباره‌ى زمين‌شناسى، نظير في «بناءالمُدن» ابن عميد، آگاه مى‌شويم.
برخى مطالب مهم كتاب عبارتند از: 1. بيرون آوردن عرض بلد با بهره‌گيرى از ستارگان ابدى‌الظهور و اشاره به رصدهاى بنى‌موسى،... تعيين عرض جرجانيه توسط بيرونى. 2. تعيين عرض يك شهر از روى عرض شهرى ديگر و رصد خجندى در رى. 3. بيرون آوردن ميل اعظم به صورت مستقل، اشاره به رصدهاى دانشمندان يونانى؛ همچون اراتستن، هيپارخوس و بطلميوس.
بيرونى به ارصاد دانشمندان دور اسلامى؛ همچون اصحاب ممتحن، بنى‌موسى، ابوالفضل هروى و ابوجعفر خازن، عبدالرحمان صوفى، ابوالوفاى بوزجانى، ابوحامد صاغانى (يا صغانى)، ابوسهل كوهى، خجندى (با شرحى بسيار ستايش‌آميز و نسبتاً مفصل دربار سدس عظيم ساخت او موسوم به سدس فخرى در كوه طبرك چسبيده به شهر رى و شرحى دربار مكالم ابوريحان و خجندى در اين باره)، و رصدهاى خودش نيز به علل پديد آمدن اختلاف در اندازه‌ها اشاره مى‌كند و از كسانى كه پيروى از محاسبات هندیان را به غلط، سبب اين اختلاف‌ها مى‌دانند، خرده مى‌گيرد. 4. پيدا كردن عرض بلد و ميل كلى از يكديگر: اشاره به برخى ارصاد و محاسبات خود مؤلف، و مطالبى از اين قبيل. 5. اقاليم سبعه: اشاره به ربع مسكون، اقليم‌هاى هفت‌گانه، روش محمد بن صباح در يافتن گشادگى مشرق كلى و سه رصد از بيرونى در اين باره. 6. شناختن اختلاف طول ميان شهرها: بيرونى نخست به نصف‌النهار مبدأ طول شرقى يا غربى، تعريف طول و اختلاف طول و اندازه‌گيرى آن. استفاده از خسوف در اندازه‌گيرى اختلاف طول،... تعريف ميل و نحو اندازه‌گيرى آن مى‌پردازد. سپس از رساله‌اى كه ابن سينا (در متن: ابوعلى سينوى) در تصحيح طول جرجان براى زرين گيس دختر شمس‌المعالى نوشته است، به سختى انتقاد مى‌كند، رصد وى را غيرقابل اعتماد و ابوالفضل هروى را در اين قبيل كارها مقدم بر او مى‌داند. وى در پايان اين بخش روش عملى اندازه‌گيرى ارتفاع كوه و اندازه‌گيرى قوس يك درجه توسط خود مى‌پردازد. در پايان كتاب نيز به مجموعه‌اى از رصدهاى زمان اعتدال خريفى توسط دانشمندان پيش يا پس از اسلام مى‌پردازد.
وضعيت كتاب
يك نسخ خطى بسيار نفيس از اين كتاب(كه ظاهراً تنها نسخ موجود آن است) با شمار 3386 در كتابخانه سلطان فاتح نگهدارى مى‌شود. اين نسخه در رجب 416 و در غزنه نگاشته شده است. از آنجا كه اين نسخه در عصر بيرونى و در محل سكناى او نوشته شده است، برخى بر آن‌اند كه اين نسخه به خط خود بيرونى است؛ اما مجتبى مينوى اين احتمال را رد كرده است. متن عربى تحديد در 1962م، نخست در آنكارا (به كوشش محمد بن تاويت طنجى) و سپس در قاهره (به كوشش پ. بولگاكوف و ملاحظ امام ابراهیم احمد و در ضمن يكى از شماره‌هاى مجلة معهد المخطوطات العربية) به چاپ رسيده است. در1967م. نيز جميل على، ترجم انگليسى آن را در بيروت به چاپ رسانده است. ادوارد استوارت كندى نيز آن را به انگليسى شرح كرده، و احمد آرام ترجم فارسی نه چندان دقيقى از آن ارائه داده است.
نسخه حاضر در برنامه همان ترجمه فارسی اين اثر است كه توسط احمد آرام صورت گرفته و داراى پاورقى‌هایى به قلم مترجم و نيز فهرست نام‌هاى جاها و اقوام، كسان، كتاب‌ها و سوره‌هاى قرآن و نيز فهرست مطالب مى‌باشد.
منابع مقاله
- مقدمه مترجم كتاب آقاى احمد آرام.
- كرامتى، يونس، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 13، صص 399-398.
- آذرشب، فرشته، ابوريحان بيرونى و آثار او، ماهنامه كيهان فرهنگى، شماره 234، ص55-50.
- كراچكوفسكى، ايگناتى يوليانوويچ، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ص203.