ما هو علم الكلام: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'رباني گلپايگاني، علي' به 'ربانی گلپایگانی، علی') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'مولوي' به 'مولوی') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۴۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR15760J1.jpg | |||
| عنوان =ما هو علم الكلام | |||
| | | پدیدآوران = | ||
[[ربانی گلپایگانی، علی]] (نویسنده) | |||
| | |||
[[ | [[مولوی، محمدحسين]] (محقق) | ||
| زبان =عربی | |||
|زبان | | کد کنگره =BP 203 /ر2م2 | ||
| موضوع = | |||
کلام - تاريخ | |||
|کد کنگره | |||
|موضوع | |||
کلام شيعه - تاريخ | کلام شيعه - تاريخ | ||
| ناشر = | |||
|ناشر | دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم، مرکز انتشارات | ||
| مکان نشر = ايران - قم | |||
| سال نشر = |مجلد1: 1376ش , 1418ق , | |||
|مکان نشر | |||
|کد اتوماسیون | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE15760AUTOMATIONCODE | ||
| | | چاپ =1 | ||
|} | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =15760 | |||
'''ما هو علم الكلام'''، اثر علی ربانی | | کتابخوان همراه نور =15760 | ||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
'''ما هو علم الكلام'''، اثر [[ربانی گلپایگانی، علی|علی ربانی گلپایگانی]]، کتابی است جهت آشنایی با مبادی و مباحث کلی مربوط به ماهیت و چیستی علم کلام که توسط محمدحسین مولوی مورد تحقیق قرار گرفته است. | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۴۶: | خط ۳۴: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
نام‌گذاری علم کلام، موضوع و تعریف آن، هدفها، روش‌های بحث در علم کلام، رابطه بین علم کلام و دانش‌های دیگر، تاریخچه، تطور علم کلام، نقش عقل در الهیات در پرتو کتاب و سنت، نقد نظریه مخالفان روش عقلی در الهیات، علم کلام نزد قاضی ایجی، [[جرجانی، ضیاءالدین بن سدیدالدین|جرجانی]]، [[تفتازانی، مسعود بن عمر|تفتازانی]] و [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|حکیم لاهیجی]]، از فصول و مباحث این کتاب است. | |||
برای علم کلام، نامهای دیگری هم ذکر شده است که «اصول دین»، «الهیات»، «علم عقاید» و «فقه اکبر» از جمله | برای علم کلام، نامهای دیگری هم ذکر شده است که «اصول دین»، «الهیات»، «علم عقاید» و «فقه اکبر» از جمله آن‌هاست. برخی معتقدند که دانش کلام را ازآن‌رو کلام گویند که نخستین اختلاف و بحث اعتقادی که در میان مسلمانان به‌صورت گسترده درگرفت، اختلاف درباره کلام الهی بود که آیا قدیم است یا حادث؟. این اختلافات چنان بالا گرفت که پای پادشاهان حکومت عباسی را نیز به این وادی باز کرد؛ مأمون، معتصم و واثق، همچون معتزله قائل به حدوث کلام الهی شدند و متوکل خود را با اهل حدیث همراه کرد و قائل به قدم آن شد<ref>ر.ک: متن کتاب، ص17</ref>. | ||
دلایل دیگری نیز برای این | دلایل دیگری نیز برای این نام‌گذاری ذکر شده است که می‌توان چنین برشمرد: | ||
# این | # این نام‌گذاری در مقابل فلاسفه است؛ چه، آنان مباحث فلسفی خویش را مصدر به مسائل منطقی می‌کردند و منطق هم مرادف کلام است؛ متکلمان مقصودشان از برگزیدن این نام برای مباحث خویش این بود که بفهمانند ما در بحثهای خود، از منطق که میراث یونان است بی‌نیازیم. | ||
# چون متکلمان، مباحث خود را با این گفتار آغاز | # چون متکلمان، مباحث خود را با این گفتار آغاز می‌کردند: «الكلام في كذا». | ||
# این علم مبتنی بر ادله قطعی است؛ سخن و کلام زمانی که همراه باشد با دلیلی یقینی، دارای قوه و استحکام | # این علم مبتنی بر ادله قطعی است؛ سخن و کلام زمانی که همراه باشد با دلیلی یقینی، دارای قوه و استحکام می‌شود و سزاوار است که به‌گونه مطلق، کلام نامیده شود. | ||
# این دانش، توانایی تکلم و سخن گفتن در عقاید دینی و مناظره با مخالفین را فراهم | # این دانش، توانایی تکلم و سخن گفتن در عقاید دینی و مناظره با مخالفین را فراهم می‌کند. | ||
نویسنده، نظریه آخر را پسندیده است و | نویسنده، نظریه آخر را پسندیده است و می‌گوید: با توجه به اینکه این نظریه بر عنصر مناظره متمرکز است و مناظره عنصری اساسی در این دانش است و معمولا مناظره جز از راه تکلم و بحث میسر نیست، می‌توان آن را معتبرتر از نظریات دیگر دانست<ref>ر.ک: همان، ص18-20</ref>. | ||
اصطلاح علم کلام در قرن دوم هجری رایج بوده است؛ زیرا کلینی روایتی نقل | اصطلاح علم کلام در قرن دوم هجری رایج بوده است؛ زیرا [[کلینی، محمد بن یعقوب|کلینی]] روایتی نقل می‌کند که ابن ابی‌العوجاء به نزد [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] آمد که با او درباره عقاید دینی مناظره کند. شخصیت علمی و معنوی امام باعث شد که او سخن را آغاز نکند. امام از او سؤال کرد: چرا آغاز نمی‌کنی؟ او در جواب گفت: «إني شاهدت العلماء و ناظرت المتكلمين، فما تداخلني هيبة قط مثل ما تداخلني من هيبتك»؛ «من دانشمندان بسیاری دیده و با متکلمان مناظره نموده‌ام، ولی هرگز آنچنان هیبتی که از شما در من جای گرفته از دیگران بر من عارض نگردیده است»<ref>ر.ک: همان، ص21</ref>. | ||
برای علم کلام موضوعهای متعددی ذکر | برای علم کلام موضوعهای متعددی ذکر کرده‌اند؛ موضوعاتی همچون «موجود بما هو موجود»، «معلومات از جنبه خاص»، «وجود خداوند و وجود ممکنات»، «ذات و صفات خداوند» و «عقاید دینی یا اوضاع شریعت». | ||
نویسنده معتقد است که علم کلام دارای موضوع واحدی نیست، بلکه موضوع آن عبارت است از اصول دین و عقاید اسلامی؛ بنابراین در تعریف علم کلام | نویسنده معتقد است که علم کلام دارای موضوع واحدی نیست، بلکه موضوع آن عبارت است از اصول دین و عقاید اسلامی؛ بنابراین در تعریف علم کلام می‌گوید: «علم باحث عن الله تعالی و صفاته الذاتية و الفعلية» أو «العقائد الإيمانية» و «أوضاع الشريعة»... ایشان پهنه و وسعت مباحث کلامی را مختص به اصول اعتقادی نمی‌داند، بلکه مشتمل بر مسائل فرعی و احکام عملی نیز می‌داند<ref>ر.ک: همان، ص27-30</ref>. | ||
برای علم کلام فواید و غایاتی ذکر شده است که | برای علم کلام فواید و غایاتی ذکر شده است که دین‌شناسی تحقیقی یکی از آن‌هاست. معرفت تفصیلی و تحقیقی درباره معارف دینی، به‌ویژه «معرفت الله» از ارزشی والا برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که تعلیم و تبیین آن از اهداف رسالت انبیاء برشمرده شده است؛ علاوه بر آن روایات زیادی به این مسئله اشاره نموده است. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص)، از خداشناسی به‌عنوان سرآمد و رأس همه دانش‌ها یاد شده است<ref>ر.ک: همان، ص37-38</ref>. | ||
ارشاد و هدایت جاهلان و منحرفان و پاسداری از عقاید دینی از دیگر اهداف و فواید علم کلام شناخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص38-40</ref>. | ارشاد و هدایت جاهلان و منحرفان و پاسداری از عقاید دینی از دیگر اهداف و فواید علم کلام شناخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص38-40</ref>. | ||
شیخ طوسی درباره جایگاه علم کلام و نیازمندی برخی از علوم به علم کلام، | [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] درباره جایگاه علم کلام و نیازمندی برخی از علوم به علم کلام، می‌گوید: اساس همه علوم دینی، علم اصول دین است که مسائلش بر محور یقین می‌گردد و بدون آن ورود در مباحث علوم دینی دیگر، مانند اصول فقه و فروع آن ممکن نیست؛ زیرا شروع در آنها بدون آگاهی بر مسائل مربوط به اصول دین، مانند سقف بدون پایه است<ref>ر.ک: همان، ص40</ref>. | ||
روش‌های استدلال منطقی، بر دو گونه است: منطق صوری و منطق مادی و برای هرکدام اقسامی است. روش استدلال منطقی صوری، دارای دو گونه کلی است: | |||
# روش استدلال مباشر: در این روش تنها یک قضیه کافی است تا از طریق آن، بر مطلوب استدلال شود و معرفت جدیدی به دست آید. | # روش استدلال مباشر: در این روش تنها یک قضیه کافی است تا از طریق آن، بر مطلوب استدلال شود و معرفت جدیدی به دست آید. | ||
# روش استدلال غیر مباشر: در این روش یک قضیه کافی نبوده، بلکه دو یا چند قضیه | # روش استدلال غیر مباشر: در این روش یک قضیه کافی نبوده، بلکه دو یا چند قضیه به‌عنوان حد وسط، مورد استفاده قرار می‌گیرد. استدلال غیر مباشر، به سه نوع قیاس، استقراء و تمثیل تقسیم می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص47</ref>. | ||
روش استدلال منطقی از نظر ماده نیز اقسامی دارد که اصطلاحاً به | روش استدلال منطقی از نظر ماده نیز اقسامی دارد که اصطلاحاً به آنها صناعات خمس (برهان، جدل، خطابه، شعر و مغالطه) گفته می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص48</ref>. | ||
روش استدلالهای کلامی متنوع و مختلف بوده و چه از نظر صورت و چه از نظر ماده منحصر در روش خاصی نیست و تمام موارد مذکور را شامل | روش استدلالهای کلامی متنوع و مختلف بوده و چه از نظر صورت و چه از نظر ماده منحصر در روش خاصی نیست و تمام موارد مذکور را شامل می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص49</ref>. | ||
قرآن کریم، در زمینه دعوت به یکتاپرستی، سه شیوه را پیش | قرآن کریم، در زمینه دعوت به یکتاپرستی، سه شیوه را پیش می‌اندازد که عبارتند از: | ||
# روش حکمت (برهان)؛ | # روش حکمت (برهان)؛ | ||
# روش موعظه پسندیده (خطابه)؛ | # روش موعظه پسندیده (خطابه)؛ | ||
# روش جدال احسن<ref>ر.ک: همان، ص51</ref>. | # روش جدال احسن<ref>ر.ک: همان، ص51</ref>. | ||
منطق، | منطق، معرفت‌شناسی، فقه، اصول فقه، تفسیر و فلسفه اولی از علومی است که با علم کلام ارتباط دارد. | ||
ازآنجاکه علم منطق، قوانین تفکر صحیح و | ازآنجاکه علم منطق، قوانین تفکر صحیح و روش‌های استدلال را می‌آموزد و علم کلام نیز علمی است نظری و استدلالی، طبعاً علم منطق از مبادی ضروری علم کلام خواهد بود؛ ازاین‌روی، متکلمان اسلامی، در آغاز رساله‌ها و بحثهای کلامی خود، به‌طور مختصر یا مفصل، درباره منطق بحث کرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص59-62</ref>. | ||
درباره ارتباط | درباره ارتباط معرفت‌شناسی و علم کلام نیز می‌توان گفت که معرفت‌شناسی، از علم در جهات مختلف، از جمله ماهیت و حقیقت علم، ابزارهای معرفت و شروط آن و توانایی انسان بر شناخت واقعیت بحث می‌کند. بدیهی است که این‌گونه مباحث راه را برای دخول در مباحث کلامی هموار می‌کند؛ لذا می‌بینیم متکلمان مباحث آغازین کلامی خود را در موضوعاتی همچون فکر، نظر و شناخت مطرح می‌کنند<ref>ر.ک: همان، ص60</ref>. | ||
نویسنده درباره تاریخ پیدایش علم کلام | نویسنده درباره تاریخ پیدایش علم کلام می‌گوید: اگر مقصود، طرح مباحثات عقیدتی به‌صورت سؤال و جواب و تعلیم باشد، تاریخ پیدایش علم کلام، مقارن با تاریخ ظهور اسلام است و این‌گونه مباحث با اشکال مختلفش پس از رحلت پیامبر(ص) تا زمان شهادت [[امام على(ع)|حضرت امیر(ع)]] ادامه یافت، ولی سخنی از مذاهب کلامی در میان نبود... و اگر مقصود از کلام اسلامی، ظهور مذاهب کلامی و تألیف و تدوین در این‌باره باشد، تاریخ پیدایش آن، به پس از نیمه اول قرن اول هجری و اوایل قرن دوم هجری بازمی‌گردد<ref>ر.ک: همان، ص70-71</ref>. | ||
نویسنده در ادامه این فصل به علل و اسباب پیدایش علم کلام در عصر رسالت، عصر وفات پیامبر تا شهادت امام علی(ع) و عصر بعد از حضرت علی(ع) پرداخته است<ref>ر.ک: همان، ص72-80</ref>. | نویسنده در ادامه این فصل به علل و اسباب پیدایش علم کلام در عصر رسالت، عصر وفات پیامبر تا شهادت [[امام على(ع)|امام علی(ع)]] و عصر بعد از [[امام على(ع)|حضرت علی(ع)]] پرداخته است<ref>ر.ک: همان، ص72-80</ref>. | ||
ایشان با مراجعه به تاریخ علم کلام، هشت دلیل برای تکامل این علم | ایشان با مراجعه به تاریخ علم کلام، هشت دلیل برای تکامل این علم برمی‌شمرد؛ عواملی چون: تحولات اجتماعی، مواجهه شدن فرهنگ اسلامی با دیگر فرهنگها، تحولات علمی، تأثیرات فلسفه بر علم کلام، اغراض شخصی و سیاسی و...<ref>ر.ک: همان، ص86</ref>. | ||
ایشان در ادامه با ذکر | ایشان در ادامه با ذکر نمونه‌هایی از مسائل جدید، هرکدام از این اسباب هشت‌گانه را مورد بررسی قرار می‌دهد. | ||
نویسنده در فصل هشتم به نقش عقل در الهیات بر پایه کتاب و سنت | نویسنده در فصل هشتم به نقش عقل در الهیات بر پایه کتاب و سنت می‌پردازد. ایشان در این بخش جایگاه عقل را در قرآن و نزد پیامبر و ائمه معصومین(ع) مورد بررسی قرار می‌دهد؛ به‌عنوان مثال، خداوند در قرآن کسانی را که از اندیشه خویش سود نمی‌برند، بدترین جنبندگان دانسته است: '''إِنَّ شَرَّ اَلدَّوَابِّ عِنْدَ اَللّٰهِ اَلصُّمُّ اَلْبُكمُ اَلَّذِينَ لاٰ يعْقِلُونَ''' (انفال: 22)<ref>ر.ک: همان، ص99-100</ref>. | ||
نویسنده در فصل نهم به نقد نظریه مخالفان با روش عقلی در الهیات پرداخته است. او | نویسنده در فصل نهم به نقد نظریه مخالفان با روش عقلی در الهیات پرداخته است. او می‌گوید: مخالفان این روش دو گروه هستند: | ||
# اهل ظاهر (اهل حدیث و حنابله از اهل سنت و اخباریان شیعه)؛ | # اهل ظاهر (اهل حدیث و حنابله از اهل سنت و اخباریان شیعه)؛ | ||
# متأثران از مکتب حسی و تجربی<ref>ر.ک: همان، ص109</ref>. | # متأثران از مکتب حسی و تجربی<ref>ر.ک: همان، ص109</ref>. | ||
گروه اول | گروه اول می‌گویند: اخبار سماوی و ماورایی را باید از جانب آسمان اخذ کرد و باید از آسمان شنید. حکمای الهی در پاسخ می‌گویند قوه عقل یک هدیه آسمانی از جانب خداوند به بشر است؛ هرچند این هدیه الهی بی‌نیاز از وحی نیست، ولی به‌کلی هم عاجز از فهم مسائل آسمانی نیست. بر همین اساس است که تقلید در اصول دین جایز نیست. از طرف دیگر در قرآن و احادیث اسلامی، مسائل دقیقی از الهیات، همچون احدیت و بسیط بودن ذات خداوند آمده است که قطعا هدف از القای آنها تدبر و خردورزی است، نه عرضه مطالبی دشوار و غیر قابل فهم برای بشر..<ref>ر.ک: همان، ص110-112</ref>. | ||
از فصل دهم تا پایان کتاب به نظرات برخی از علما همچون عضدالدین ایجی (قرن هشتم)، ضیاءالدین | از فصل دهم تا پایان کتاب به نظرات برخی از علما همچون عضدالدین ایجی (قرن هشتم)، [[جرجانی، ضیاءالدین بن سدیدالدین|ضیاءالدین جرجانی]]، [[تفتازانی، مسعود بن عمر|سعدالدین تفتازانی]] (722-792ق)، [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|حکیم عبدالرزاق لاهیجی]] (متوفی 1072ق)، درباره تعریف، موضوع، مسائل، هدف علم کلام و... مورد بحث و بررسی قرار گرفته شده است. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۱۱۱: | خط ۹۹: | ||
برای یادگیری بهتر مطالب در پایان هر فصل تعدادی سؤال مطرح شده است. | برای یادگیری بهتر مطالب در پایان هر فصل تعدادی سؤال مطرح شده است. | ||
پاورقی‌های کتاب به ذکر مستندات مطالب و توضیح برخی از مبهمات و ترجمه اعلام اختصاص یافته است<ref>ر.ک: همان پاورقی، ص29 و 30</ref>. | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
| خط ۱۲۱: | خط ۱۰۹: | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[مدخل و درآمد علم کلام]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده: | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده: | [[رده:کلام و عقاید]] | ||
[[رده: | [[رده:آثار کلی (مناظرات کلامی، مذاهب کلامی)]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۵۴
| ما هو علم الكلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ربانی گلپایگانی، علی (نویسنده) مولوی، محمدحسين (محقق) |
| ناشر | دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم، مرکز انتشارات |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| موضوع | کلام - تاريخ کلام شيعه - تاريخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 203 /ر2م2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ما هو علم الكلام، اثر علی ربانی گلپایگانی، کتابی است جهت آشنایی با مبادی و مباحث کلی مربوط به ماهیت و چیستی علم کلام که توسط محمدحسین مولوی مورد تحقیق قرار گرفته است.
ساختار
کتاب حاوی یک مقدمه و سیزده فصل است.
گزارش محتوا
نام‌گذاری علم کلام، موضوع و تعریف آن، هدفها، روش‌های بحث در علم کلام، رابطه بین علم کلام و دانش‌های دیگر، تاریخچه، تطور علم کلام، نقش عقل در الهیات در پرتو کتاب و سنت، نقد نظریه مخالفان روش عقلی در الهیات، علم کلام نزد قاضی ایجی، جرجانی، تفتازانی و حکیم لاهیجی، از فصول و مباحث این کتاب است.
برای علم کلام، نامهای دیگری هم ذکر شده است که «اصول دین»، «الهیات»، «علم عقاید» و «فقه اکبر» از جمله آن‌هاست. برخی معتقدند که دانش کلام را ازآن‌رو کلام گویند که نخستین اختلاف و بحث اعتقادی که در میان مسلمانان به‌صورت گسترده درگرفت، اختلاف درباره کلام الهی بود که آیا قدیم است یا حادث؟. این اختلافات چنان بالا گرفت که پای پادشاهان حکومت عباسی را نیز به این وادی باز کرد؛ مأمون، معتصم و واثق، همچون معتزله قائل به حدوث کلام الهی شدند و متوکل خود را با اهل حدیث همراه کرد و قائل به قدم آن شد[۱].
دلایل دیگری نیز برای این نام‌گذاری ذکر شده است که می‌توان چنین برشمرد:
- این نام‌گذاری در مقابل فلاسفه است؛ چه، آنان مباحث فلسفی خویش را مصدر به مسائل منطقی می‌کردند و منطق هم مرادف کلام است؛ متکلمان مقصودشان از برگزیدن این نام برای مباحث خویش این بود که بفهمانند ما در بحثهای خود، از منطق که میراث یونان است بی‌نیازیم.
- چون متکلمان، مباحث خود را با این گفتار آغاز می‌کردند: «الكلام في كذا».
- این علم مبتنی بر ادله قطعی است؛ سخن و کلام زمانی که همراه باشد با دلیلی یقینی، دارای قوه و استحکام می‌شود و سزاوار است که به‌گونه مطلق، کلام نامیده شود.
- این دانش، توانایی تکلم و سخن گفتن در عقاید دینی و مناظره با مخالفین را فراهم می‌کند.
نویسنده، نظریه آخر را پسندیده است و می‌گوید: با توجه به اینکه این نظریه بر عنصر مناظره متمرکز است و مناظره عنصری اساسی در این دانش است و معمولا مناظره جز از راه تکلم و بحث میسر نیست، می‌توان آن را معتبرتر از نظریات دیگر دانست[۲].
اصطلاح علم کلام در قرن دوم هجری رایج بوده است؛ زیرا کلینی روایتی نقل می‌کند که ابن ابی‌العوجاء به نزد امام صادق(ع) آمد که با او درباره عقاید دینی مناظره کند. شخصیت علمی و معنوی امام باعث شد که او سخن را آغاز نکند. امام از او سؤال کرد: چرا آغاز نمی‌کنی؟ او در جواب گفت: «إني شاهدت العلماء و ناظرت المتكلمين، فما تداخلني هيبة قط مثل ما تداخلني من هيبتك»؛ «من دانشمندان بسیاری دیده و با متکلمان مناظره نموده‌ام، ولی هرگز آنچنان هیبتی که از شما در من جای گرفته از دیگران بر من عارض نگردیده است»[۳].
برای علم کلام موضوعهای متعددی ذکر کرده‌اند؛ موضوعاتی همچون «موجود بما هو موجود»، «معلومات از جنبه خاص»، «وجود خداوند و وجود ممکنات»، «ذات و صفات خداوند» و «عقاید دینی یا اوضاع شریعت».
نویسنده معتقد است که علم کلام دارای موضوع واحدی نیست، بلکه موضوع آن عبارت است از اصول دین و عقاید اسلامی؛ بنابراین در تعریف علم کلام می‌گوید: «علم باحث عن الله تعالی و صفاته الذاتية و الفعلية» أو «العقائد الإيمانية» و «أوضاع الشريعة»... ایشان پهنه و وسعت مباحث کلامی را مختص به اصول اعتقادی نمی‌داند، بلکه مشتمل بر مسائل فرعی و احکام عملی نیز می‌داند[۴].
برای علم کلام فواید و غایاتی ذکر شده است که دین‌شناسی تحقیقی یکی از آن‌هاست. معرفت تفصیلی و تحقیقی درباره معارف دینی، به‌ویژه «معرفت الله» از ارزشی والا برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که تعلیم و تبیین آن از اهداف رسالت انبیاء برشمرده شده است؛ علاوه بر آن روایات زیادی به این مسئله اشاره نموده است. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص)، از خداشناسی به‌عنوان سرآمد و رأس همه دانش‌ها یاد شده است[۵].
ارشاد و هدایت جاهلان و منحرفان و پاسداری از عقاید دینی از دیگر اهداف و فواید علم کلام شناخته شده است[۶].
شیخ طوسی درباره جایگاه علم کلام و نیازمندی برخی از علوم به علم کلام، می‌گوید: اساس همه علوم دینی، علم اصول دین است که مسائلش بر محور یقین می‌گردد و بدون آن ورود در مباحث علوم دینی دیگر، مانند اصول فقه و فروع آن ممکن نیست؛ زیرا شروع در آنها بدون آگاهی بر مسائل مربوط به اصول دین، مانند سقف بدون پایه است[۷].
روش‌های استدلال منطقی، بر دو گونه است: منطق صوری و منطق مادی و برای هرکدام اقسامی است. روش استدلال منطقی صوری، دارای دو گونه کلی است:
- روش استدلال مباشر: در این روش تنها یک قضیه کافی است تا از طریق آن، بر مطلوب استدلال شود و معرفت جدیدی به دست آید.
- روش استدلال غیر مباشر: در این روش یک قضیه کافی نبوده، بلکه دو یا چند قضیه به‌عنوان حد وسط، مورد استفاده قرار می‌گیرد. استدلال غیر مباشر، به سه نوع قیاس، استقراء و تمثیل تقسیم می‌شود[۸].
روش استدلال منطقی از نظر ماده نیز اقسامی دارد که اصطلاحاً به آنها صناعات خمس (برهان، جدل، خطابه، شعر و مغالطه) گفته می‌شود[۹].
روش استدلالهای کلامی متنوع و مختلف بوده و چه از نظر صورت و چه از نظر ماده منحصر در روش خاصی نیست و تمام موارد مذکور را شامل می‌شود[۱۰].
قرآن کریم، در زمینه دعوت به یکتاپرستی، سه شیوه را پیش می‌اندازد که عبارتند از:
- روش حکمت (برهان)؛
- روش موعظه پسندیده (خطابه)؛
- روش جدال احسن[۱۱].
منطق، معرفت‌شناسی، فقه، اصول فقه، تفسیر و فلسفه اولی از علومی است که با علم کلام ارتباط دارد.
ازآنجاکه علم منطق، قوانین تفکر صحیح و روش‌های استدلال را می‌آموزد و علم کلام نیز علمی است نظری و استدلالی، طبعاً علم منطق از مبادی ضروری علم کلام خواهد بود؛ ازاین‌روی، متکلمان اسلامی، در آغاز رساله‌ها و بحثهای کلامی خود، به‌طور مختصر یا مفصل، درباره منطق بحث کرده‌اند[۱۲].
درباره ارتباط معرفت‌شناسی و علم کلام نیز می‌توان گفت که معرفت‌شناسی، از علم در جهات مختلف، از جمله ماهیت و حقیقت علم، ابزارهای معرفت و شروط آن و توانایی انسان بر شناخت واقعیت بحث می‌کند. بدیهی است که این‌گونه مباحث راه را برای دخول در مباحث کلامی هموار می‌کند؛ لذا می‌بینیم متکلمان مباحث آغازین کلامی خود را در موضوعاتی همچون فکر، نظر و شناخت مطرح می‌کنند[۱۳].
نویسنده درباره تاریخ پیدایش علم کلام می‌گوید: اگر مقصود، طرح مباحثات عقیدتی به‌صورت سؤال و جواب و تعلیم باشد، تاریخ پیدایش علم کلام، مقارن با تاریخ ظهور اسلام است و این‌گونه مباحث با اشکال مختلفش پس از رحلت پیامبر(ص) تا زمان شهادت حضرت امیر(ع) ادامه یافت، ولی سخنی از مذاهب کلامی در میان نبود... و اگر مقصود از کلام اسلامی، ظهور مذاهب کلامی و تألیف و تدوین در این‌باره باشد، تاریخ پیدایش آن، به پس از نیمه اول قرن اول هجری و اوایل قرن دوم هجری بازمی‌گردد[۱۴].
نویسنده در ادامه این فصل به علل و اسباب پیدایش علم کلام در عصر رسالت، عصر وفات پیامبر تا شهادت امام علی(ع) و عصر بعد از حضرت علی(ع) پرداخته است[۱۵].
ایشان با مراجعه به تاریخ علم کلام، هشت دلیل برای تکامل این علم برمی‌شمرد؛ عواملی چون: تحولات اجتماعی، مواجهه شدن فرهنگ اسلامی با دیگر فرهنگها، تحولات علمی، تأثیرات فلسفه بر علم کلام، اغراض شخصی و سیاسی و...[۱۶].
ایشان در ادامه با ذکر نمونه‌هایی از مسائل جدید، هرکدام از این اسباب هشت‌گانه را مورد بررسی قرار می‌دهد.
نویسنده در فصل هشتم به نقش عقل در الهیات بر پایه کتاب و سنت می‌پردازد. ایشان در این بخش جایگاه عقل را در قرآن و نزد پیامبر و ائمه معصومین(ع) مورد بررسی قرار می‌دهد؛ به‌عنوان مثال، خداوند در قرآن کسانی را که از اندیشه خویش سود نمی‌برند، بدترین جنبندگان دانسته است: إِنَّ شَرَّ اَلدَّوَابِّ عِنْدَ اَللّٰهِ اَلصُّمُّ اَلْبُكمُ اَلَّذِينَ لاٰ يعْقِلُونَ (انفال: 22)[۱۷].
نویسنده در فصل نهم به نقد نظریه مخالفان با روش عقلی در الهیات پرداخته است. او می‌گوید: مخالفان این روش دو گروه هستند:
- اهل ظاهر (اهل حدیث و حنابله از اهل سنت و اخباریان شیعه)؛
- متأثران از مکتب حسی و تجربی[۱۸].
گروه اول می‌گویند: اخبار سماوی و ماورایی را باید از جانب آسمان اخذ کرد و باید از آسمان شنید. حکمای الهی در پاسخ می‌گویند قوه عقل یک هدیه آسمانی از جانب خداوند به بشر است؛ هرچند این هدیه الهی بی‌نیاز از وحی نیست، ولی به‌کلی هم عاجز از فهم مسائل آسمانی نیست. بر همین اساس است که تقلید در اصول دین جایز نیست. از طرف دیگر در قرآن و احادیث اسلامی، مسائل دقیقی از الهیات، همچون احدیت و بسیط بودن ذات خداوند آمده است که قطعا هدف از القای آنها تدبر و خردورزی است، نه عرضه مطالبی دشوار و غیر قابل فهم برای بشر..[۱۹].
از فصل دهم تا پایان کتاب به نظرات برخی از علما همچون عضدالدین ایجی (قرن هشتم)، ضیاءالدین جرجانی، سعدالدین تفتازانی (722-792ق)، حکیم عبدالرزاق لاهیجی (متوفی 1072ق)، درباره تعریف، موضوع، مسائل، هدف علم کلام و... مورد بحث و بررسی قرار گرفته شده است.
وضعیت کتاب
فهرست محتویات در ابتدا و مصادر و مآخذ در انتهای کتاب آمده است.
برای یادگیری بهتر مطالب در پایان هر فصل تعدادی سؤال مطرح شده است.
پاورقی‌های کتاب به ذکر مستندات مطالب و توضیح برخی از مبهمات و ترجمه اعلام اختصاص یافته است[۲۰].
پانویس
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص17
- ↑ ر.ک: همان، ص18-20
- ↑ ر.ک: همان، ص21
- ↑ ر.ک: همان، ص27-30
- ↑ ر.ک: همان، ص37-38
- ↑ ر.ک: همان، ص38-40
- ↑ ر.ک: همان، ص40
- ↑ ر.ک: همان، ص47
- ↑ ر.ک: همان، ص48
- ↑ ر.ک: همان، ص49
- ↑ ر.ک: همان، ص51
- ↑ ر.ک: همان، ص59-62
- ↑ ر.ک: همان، ص60
- ↑ ر.ک: همان، ص70-71
- ↑ ر.ک: همان، ص72-80
- ↑ ر.ک: همان، ص86
- ↑ ر.ک: همان، ص99-100
- ↑ ر.ک: همان، ص109
- ↑ ر.ک: همان، ص110-112
- ↑ ر.ک: همان پاورقی، ص29 و 30
منابع مقاله
متن کتاب.