حکمت الهی عام و خاص: تفاوت میان نسخه‌ها
(لینک درون متنی) |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ابن‌ک' به 'ابن ک') |
||
| (۵۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR13864J1.jpg | |||
| عنوان =حکمت الهی عام و خاص | |||
| عنوان‌های دیگر =به ضميمه شرح فصوص حکيم فارابي و قسمت روانشناسی و منطق | |||
| | |||
|پدیدآورندگان | |پدیدآورندگان | ||
| | | پدیدآوران = | ||
[[الهی قمشه‌ای، مهدی]] (نویسنده) | |||
|- | |- | ||
| data-type="language" | فارسی | |||
|کد کنگره | |کد کنگره | ||
| | | کد کنگره =BP 217 /الف7ه8 | ||
| موضوع = | |||
|موضوع | خدا شناسی | ||
فلسفه‌اسلامی | |||
کلام | کلام | ||
|ناشر | |ناشر | ||
| | | ناشر = | ||
|- | اسلامی | ||
| | | مکان نشر = ايران - تهران | ||
| | | سال نشر = |مجلد1: 1363ش , | ||
| | |||
|| | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE13864AUTOMATIONCODE | ||
| | | چاپ =6 | ||
| | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =13864 | |||
| کتابخوان همراه نور =13864 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
'''حکمت الهی عام و خاص''' با نام کامل «حکمت الهی عام و خاص بهضمیمه شرح فصوص حکیم فارابی و قسمت روانشناسی و منطق»، نوشته [[الهی قمشه‌ای، مهدی|محی‌الدین مهدی الهی قمشه‌ای]](1280-1352ش)، کتابی است دو جلدی به زبان فارسی با موضوع حکمت و فلسفه. نویسنده در جلد اول این کتاب به بیان مباحث فلسفی در سه بخش، کلیات فلسفه، جوهر و عرض و الهیات بمعنی الاخص پرداخته و در جلد دوم، به شرح [[فصوص الحكم (فارابي)|فصوص فارابی]]، خطبه اول نهج‌البلاغه و مباحثی از اخلاق عملی بر مبنای روایات پرداخته است. ظاهراً او در این دو جلد به دنبال جمع مباحث حکمت نظری و عملی بوده است. | |||
'''حکمت الهی عام و خاص''' با نام کامل «حکمت الهی عام و خاص بهضمیمه شرح فصوص حکیم فارابی و قسمت روانشناسی و منطق»، نوشته | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب دارای دو جلد است و جلد اول، دارای | کتاب دارای دو جلد است و جلد اول، دارای مقدمه‌ای است که به تعریف فلسفه مطلق و فلسفه کلی (که به علم حکمت اعلی و امور عامه معروف است) پرداخته است. نویسنده در ابتدای جلد اول ساختار کتاب را این‌گونه شرح داده است؛ این کتاب تقسیم شود به چهار تعلیم و یک خاتمه، تعلیم اول در فلسفه اعلی که علم الهی اعم و علم کلی و امور عامه معروف است و این تعلیم مشتمل بر یک مقدمه و هفت فصل و دو تذکره است، تعلیم ثانی در جواهر و اعراض و این تعلیم مشتمل بر چهارفصل و یک تبصره است. تعلیم سوم در الهیات خاص و در آن چهارفصل و یک خاتمه است. تعلیم چهارم [که در جلد دوم واقع شده] شرح رساله حکیم [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] است که مشتمل است بر شصت‌وشش فصل و یک ضمیمه در روانشناسی و یک خاتمه در علم منطق<ref>کتاب، ج1، ص2</ref> | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
نویسنده در جلد اول کتاب، مباحث مربوط به امور عامه فلسفی را در بخش اول، مباحث جوهر و عرض را در بخش دوم و الهیات بمعنی الاخص را در بخش سوم مطرح کرده است. او در جلد دوم به ارائه [[فصوص الحكم (فارابي)|شرح فصوص]] [[فارابی، محمد بن محمد|معلم ثانی(حکیم ابونصر فارابی)]]، شرح خطبه اول [[نهج‌البلاغة (تحقیق عطاردی قوچانی)| | نویسنده در جلد اول کتاب، مباحث مربوط به امور عامه فلسفی را در بخش اول، مباحث جوهر و عرض را در بخش دوم و الهیات بمعنی الاخص را در بخش سوم مطرح کرده است. او در جلد دوم به ارائه [[فصوص الحكم (فارابي)|شرح فصوص]] [[فارابی، محمد بن محمد|معلم ثانی(حکیم ابونصر فارابی)]]، شرح خطبه اول [[نهج‌البلاغة (تحقیق عطاردی قوچانی)|نهج‌البلاغه]](در حکمت نظری) و ده مقاله از گفتار [[امام على(ع)|سید الموحدین]](در گفتار عملی) که آن را اخلاق مرتضوی نام نهاده، می‌پردازد. | ||
در بخش اول (تعلیم اول) از جلد اول کتاب، مباحثی مانند اشتراک وجود، توجهات | در بخش اول (تعلیم اول) از جلد اول کتاب، مباحثی مانند اشتراک وجود، توجهات سه‌گانه در قضایا، انواع امکان، وحدت و کثرت، حدوث و قدم، قوه و فعل، علت و معلول و انواع علت، بخت و اتفاق، نظام احسن، قاعده الواحد و... است. وی در بیان انواع فاعل می‌نویسد: «پس معلوم شد که فاعل یا الهی است یا طبیعی و صناعی و تنها از فاعلیت الهی اشیا موجود شوند و احتیاج در نفس‌الامر به علتی جز فاعل الهی ندارند و آن علل دیگر با خود معلول از فاعل وجود یابند و در فاعل طبیعی و صناعی است که چهار علت همه با هم منشأ حصول معلول است... چنانچه گذشت اقسام فاعل بر هشت قسم‌اند؛ فاعل بالطبع، فاعل بالقسر، فاعل بالقصد، فاعل بالجبر، فاعل بالتسخیر، فاعل بالعنایة، فاعل بالرضا، فاعل بالتجلی...»<ref>همان، ج1، ص49</ref> نویسنده برای فاعل بالطبع به نار در فعل احراق یا خورشید در فعل اشراق یا قوه غاذیه در انسان مثال می‌زند و برای فاعل بالقسر به حرکت سنگ و تیر و گلوله به‌طرف بالا یا فعل مرض از قوای طبیعی بدن انسان، برای فاعل بالقصد به عمل طبیب به غرض صحت یا اخذ اجرت و...، برای فاعل بالجبر به حرکت دزد به‌طرف زندان و جانی به سمت دار، برای فاعل بالعنایة به مهندس مثال می‌زند که وی اولاً عالم به ذات و کمال خودش است و از آن علم، علم به‌صورت هندسی عمارتی حاصل می‌شود و از آن صورت علمی، عمارتی در خارج بنا می‌گردد. برای فاعل بالرضا به انسان مثال می‌زند که توجه او به صور علمیه و نقوش ذهنیه خود که علم به آن‌ها نفس وجود آن‌هاست و نفس علم تفصیلی به این صورتها ندارد بلکه فقط علم سابقش علم به ذات خود است که به‌صورت علم اجمالی وجود دارد، مثال می‌زند. وی در این اثنا تفاوتهای و شباهتها و نقایص و کمالات هرکدام از این اقسام را بیان می‌دارد و در آخر، فاعل بالتجلی را کامل‌ترین نوع فاعل می‌داند که کمالات فاعل بالعنایة و بالرضا را دارا و از نقایص آن‌ها پیراسته است.<ref>همان، ج1، ص49-55</ref> | ||
وی در بخش دوم (تعلیم دوم) به بیان مباحث مربوط به جوهر و عرض | وی در بخش دوم (تعلیم دوم) به بیان مباحث مربوط به جوهر و عرض می‌پردازد. او در این بخش مباحثی مانند تعریف جوهر و عرض و هریک از اعراض، بیان احکام کم، ماهیت زمان، کیف و اقسام آن، کیفیات نفسانیه، مباحث لذت و الم، بحث در قوه بینایی و شنوایی و اشرف قوای حسی، بیان قوای نفسانی و فضایل حاصله از آن‌ها (حکمت، عدالت، شجاعت، عفت)، ماهیت علم، ادله وجود ذهنی، اشکالات بر وجود ذهنی و پاسخ به آن‌ها، مباحث مربوط به عشق، مقوله أین و دلیل بطلان خلأ، شرح و تعریف هریک از مقولات نه‌گانه عرضی، معانی عقل و براهین بر وجود آن، هیولی و...، مباحث مربوط به حرکت و حرکت جوهری، نظر علمای هیئت جدید درباره نظم کرات آسمانی و مباحث طبیعیات مانند تیر شهاب و رعدوبرق و دخان و باران و برف و... را مطرح می‌کند.<ref>ر.ک: همان، ج1، ص88-219</ref> | ||
وی در قسمتی از این بخش در توضیح عشق، سخنانی در تعریف عشق از زبان اهل حکمت و حال و صاحبان معرفت و کمال بیان | وی در قسمتی از این بخش در توضیح عشق، سخنانی در تعریف عشق از زبان اهل حکمت و حال و صاحبان معرفت و کمال بیان می‌کند: «با آنکه گفتیم که مقام عشق از حد و لغت و صفت بیرون است از آثار و ظهورات آن به بیانات زیر تعبیر توان کرد (عشق) جذبه و الهام الهی و تحریک روح قدسی است به‌سوی اقلیم حسن و زیبایی تابان الهام، کاری که از غیر عشق برنیاید، عشق انجام دهد (عشق) ظهور جذبه حسن و حسن جذاب است (عشق) درمان هر درد و درد بی‌درمان است (عشق) فرمانده کل قوای وجود و معزول کننده حکم عقل و شهود است (عشق) الم لذیذ و لذت الیم جان انسان است یا به زبان تازی... العشق نار الله الموقده تحترق بها اشواق الافئده؛ عشق آتش شوق الهی است که شوق ماسوی الله را پاک می‌سوزاند و نابود می‌گرداند، یا العشق نور یشرق من مطالع الحسن الی مظاهر الانس؛ عشق نور خداست که از هر افق حسن و زیبایی تابش کند و قوای ادراکی را مشغول خود سازد...»<ref>ر.ک: همان، ج1، ص145-146</ref> | ||
بخش(تعلیم) سوم از جلد اول درباره مباحث الهیات است. نویسنده این بخش را ضمن فصولی مطرح کرده است. وی در فصل اول به اثبات مبدأ پرداخته و ادله بطلان عقیده مادیان را ارائه | بخش(تعلیم) سوم از جلد اول درباره مباحث الهیات است. نویسنده این بخش را ضمن فصولی مطرح کرده است. وی در فصل اول به اثبات مبدأ پرداخته و ادله بطلان عقیده مادیان را ارائه می‌کند. در فصل دوم به مباحثی مانند بیان توحید و یگانگی آفریدگار و رد شبهات در این زمینه از جمله شبهه ابن کمونه، می‌پردازد. در فصل سوم به‌صورت اجمالی از صفات واجب تعالی مانند علم و قدرت و اراده و اختیار و کلام او سخن می‌گوید و مباحثی مانند اعیان ثابته و... را هم در این فصل مطرح می‌کند. فصل چهارم این بخش در افعال و صنع و ابداع الهی نگاشته شده و در آن مباحثی مانند ازلی و ابدی، قاعده امکان اشرف، محوریت انسان در قوس صعود و نزول، صدور کثرت از ذات واحد و طریقه مشائین و اشراقیون و خود نویسنده در بیان این امر، مباحث نبوت خاصه، خلافت رسول، دلیل عقلی خاتمیت پیامبر(ص) و... را مطرح کرده است. وی در خاتمه این جلد، مباحث مربوط به معاد و سیر الی الله را بیان می‌دارد و علاوه بر ابطال قول قائلان به تناسخ، به ارائه ده دلیل بر بقای روح پس از مرگ بدن می‌پردازد.<ref>ر.ک: همان، ج1، ص220-333</ref> نویسنده در صفحه آخر جلد اول، به این نکته تذکر می‌دهد که علمای بزرگی مانند شیخ طوسی و علامه حلی و محقق اول و سید مرتضی و سید رضی و شیخ بهایی و فیض کاشانی و علامه مجلسی حکمت می‌دانسته‌اند و اغلب، تألیفاتی در زمینه این علوم داشته‌اند لذا اگر طعنی از سوی برخی علما به فلسفه زده شده است، منظور فلسفه مادی یونان بوده است نه فلسفه حکمای الهی.<ref>ر.ک: همان، ج1، ص334</ref> | ||
محی‌الدین الهی قمشه‌ای درباره محتوای جلد دوم کتاب، چنین گزارش می‌دهد «این کتاب، شامل سه قسمت است. (قسم اول) شرح رساله فصوص الحکم معلم ثانی حکیم ابونصر فارابی که خلاصه‌ای است در حکمت الهی و عرفان و علم‌النفس با عباراتی فصیح و موجز و اشاراتی به لباب و حقایق این علوم و به نظر اهل بصیرت با آنکه مختصر است بی‌نیاز کننده محصل از کتب مفصل است. (قسم دوم) شرح خطبه توحیدیه اول نهج‌البلاغه در حکمت نظری و معارف الهی است که توان گفت روح معانی و لب اللب لطایف دوره حکمت با فصیح‌ترین عبارات و صریح‌ترین برهان که خاص لسان معجز بیان عالی علوی(ع) است در آن مندرج است. (قسم سوم) ده مقاله در حکمت عملی، شرح صد کلام از جواهر کلمات قصار آن بزرگوار است که بهترین کتاب مختصر و جامع حکمت عملی و اخلاق است پس توان گفت کتاب، شامل یک دوره حکمت و فلسفه الهی علمی و عملی است با ادله و برهان عقلی علاوه بیان وحی آسمانی...»<ref>ر.ک: همان، ج2، صفحه الف</ref> | |||
فص اول رساله، در اثبات مبدأ متعال (خداى عالم) است. از نظر نویسنده موجودات، مركب از وجود و ماهيت هستند. آن چیزی که وجودش عين ماهيت و جزء ماهيت و معلول ماهيتش نخواهد بود پس وجودش عارضى و محتاج به غیر است و آن غير بايد مركب از وجود و ماهيت نباشد (بلكه وجود صرف باشد) و الا | فص اول رساله، در اثبات مبدأ متعال (خداى عالم) است. از نظر نویسنده موجودات، مركب از وجود و ماهيت هستند. آن چیزی که وجودش عين ماهيت و جزء ماهيت و معلول ماهيتش نخواهد بود پس وجودش عارضى و محتاج به غیر است و آن غير بايد مركب از وجود و ماهيت نباشد (بلكه وجود صرف باشد) و الا آن‌هم محتاج به غیر شود. | ||
و آن ذاتى كه مركب از وجود و ماهيت نيست بلكه حقيقت و ماهيتش عين وجود است او | و آن ذاتى كه مركب از وجود و ماهيت نيست بلكه حقيقت و ماهيتش عين وجود است او واجب‌الوجود بالذات است و خالق و علت كل موجوداتى كه مركب از وجود و ماهيت‌اند پس مطلوب ثابت شد؛ و هر موجودى که مركب از وجود و ماهيتى است مانند تمام ممكنات، آن چیز محتاج به علت و موجد و آفریننده‌ای است كه ماهيتش عين وجودش است و منحصراً واجب‌الوجود بذاته است. فثبت المطلوب. و بايد دانست كه حكيم فارابى در اين رساله تنها از نظریه وجود (برهان صدیقین) كه حقيقت واجب است اثبات وجود حق و توحيد و علم و قدرت و ساير اوصاف كماليه او را نموده بدون آنكه محتاج به نظر در معلولاتش شود گرچه از نظر در معلولات و آثار هم بدين مقصد توان رسيد اما طريقه اول اتقن و احسن است كه طريقه صديقين ناميد<ref>ر.ک: همان، ج2، صفحه الف و ب</ref> | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهرست مطالب در ابتدای هر جلد ذکر شده است. کتاب حاضر، چاپ سوم از این اثر است. نویسنده در پایان هر بخش(تعلیم) از جلد اول کتاب عبارت «تعلیم... پایان یافت» را آورده است و در پایان تعلیم سوم، تاریخ پایان آن(اردیبهشت 1330) را نیز ذکر کرده و در پاورقی وعده داده که شرح [[فصوص الحكم (فارابي)|رساله فصوص فارابی]] را با قسمت منطق و روانشناسی در جلد دیگری منتشر کند. او این کار را در جلد دوم انجام داده است<ref>ر.ک: همان، ج1، ص333</ref> | فهرست مطالب در ابتدای هر جلد ذکر شده است. کتاب حاضر، چاپ سوم از این اثر است. نویسنده در پایان هر بخش(تعلیم) از جلد اول کتاب عبارت «تعلیم... پایان یافت» را آورده است و در پایان تعلیم سوم، تاریخ پایان آن(اردیبهشت 1330) را نیز ذکر کرده و در پاورقی وعده داده که شرح [[فصوص الحكم (فارابي)|رساله فصوص فارابی]] را با قسمت منطق و روانشناسی در جلد دیگری منتشر کند. او این کار را در جلد دوم انجام داده است.<ref>ر.ک: همان، ج1، ص333</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
== | ==منابع مقاله== | ||
مقدمه و متن کتاب. | مقدمه و متن کتاب. | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[دروس في التوحيد]] | |||
[[تهليليه (شرح لا إله إلّا الله)]] | |||
[[التوحيد، بحوث في مراتبه و معطياته]] | |||
[[رساله فارسی إنه الحق]] | |||
[[التوحيد(ماتريدي)]] | |||
[[عجائب القرآن]] | |||
[[دلائل التوحيد]] | |||
[[أسرار الآيات (ترجمه بانو علویه همایونی)]] | |||
[[جامع الافكار و ناقد الانظار]] | |||
[[التمهيد لقواعد التوحيد]] | |||
[[الأربعين في دلائل التوحيد]] | |||
[[رسالة التوحيد]] | |||
[[دروس في التوحيد]] | |||
[[المسامرة شرح المسایرة]] | |||
[[كتاب التوحيد]] | |||
[[التوحيد، بحوث في مراتبه و معطياته]] | |||
[[شرح القصيدة النونية]] | |||
[[رسالة الطبيب البهبهاني]] | |||
[[تنبیهات حول المبدأ و المعاد]] | |||
[[رسالة في الذب عن أبي‌الحسن الأشعري]] | |||
[[توحید المفضل]] | |||
[[المسامرة شرح المسایرة]] | |||
[[راه نجات در دعای سمات]] | |||
[[شرح القصيدة النونية]] | |||
[[توحيد مفضل]] | |||
[[دلائل التوحيد]] | |||
[[هداية الأمة إلی معارف الأئمة]] | |||
[[توحید مفضل و اخلاق]] | |||
[[در آمدی بر سیر و سلوک]] | |||
[[أسرار الآيات به انضمام تعليقات حكيم مولی علی نوری]] | |||
[[أسرار الآيات (تحقیق خواجوی)]] | |||
[[شرح العقيدة الكبری]] | |||
[[فصوص الحكم (فارابي)]] | [[فصوص الحكم (فارابي)]] | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده: | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده: | [[رده:کلام و عقاید]] | ||
[[رده: | [[رده:مباحث خاص کلامی]] | ||
[[رده: | [[رده:الهیات (توحید)]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۳۰
| حکمت الهی عام و خاص | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | الهی قمشه‌ای، مهدی (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | به ضميمه شرح فصوص حکيم فارابي و قسمت روانشناسی و منطق |
| ناشر | اسلامی |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| چاپ | 6 |
| موضوع | خدا شناسی
فلسفه‌اسلامی کلام |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 217 /الف7ه8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
حکمت الهی عام و خاص با نام کامل «حکمت الهی عام و خاص بهضمیمه شرح فصوص حکیم فارابی و قسمت روانشناسی و منطق»، نوشته محی‌الدین مهدی الهی قمشه‌ای(1280-1352ش)، کتابی است دو جلدی به زبان فارسی با موضوع حکمت و فلسفه. نویسنده در جلد اول این کتاب به بیان مباحث فلسفی در سه بخش، کلیات فلسفه، جوهر و عرض و الهیات بمعنی الاخص پرداخته و در جلد دوم، به شرح فصوص فارابی، خطبه اول نهج‌البلاغه و مباحثی از اخلاق عملی بر مبنای روایات پرداخته است. ظاهراً او در این دو جلد به دنبال جمع مباحث حکمت نظری و عملی بوده است.
ساختار
کتاب دارای دو جلد است و جلد اول، دارای مقدمه‌ای است که به تعریف فلسفه مطلق و فلسفه کلی (که به علم حکمت اعلی و امور عامه معروف است) پرداخته است. نویسنده در ابتدای جلد اول ساختار کتاب را این‌گونه شرح داده است؛ این کتاب تقسیم شود به چهار تعلیم و یک خاتمه، تعلیم اول در فلسفه اعلی که علم الهی اعم و علم کلی و امور عامه معروف است و این تعلیم مشتمل بر یک مقدمه و هفت فصل و دو تذکره است، تعلیم ثانی در جواهر و اعراض و این تعلیم مشتمل بر چهارفصل و یک تبصره است. تعلیم سوم در الهیات خاص و در آن چهارفصل و یک خاتمه است. تعلیم چهارم [که در جلد دوم واقع شده] شرح رساله حکیم فارابی است که مشتمل است بر شصت‌وشش فصل و یک ضمیمه در روانشناسی و یک خاتمه در علم منطق[۱]
گزارش محتوا
نویسنده در جلد اول کتاب، مباحث مربوط به امور عامه فلسفی را در بخش اول، مباحث جوهر و عرض را در بخش دوم و الهیات بمعنی الاخص را در بخش سوم مطرح کرده است. او در جلد دوم به ارائه شرح فصوص معلم ثانی(حکیم ابونصر فارابی)، شرح خطبه اول نهج‌البلاغه(در حکمت نظری) و ده مقاله از گفتار سید الموحدین(در گفتار عملی) که آن را اخلاق مرتضوی نام نهاده، می‌پردازد.
در بخش اول (تعلیم اول) از جلد اول کتاب، مباحثی مانند اشتراک وجود، توجهات سه‌گانه در قضایا، انواع امکان، وحدت و کثرت، حدوث و قدم، قوه و فعل، علت و معلول و انواع علت، بخت و اتفاق، نظام احسن، قاعده الواحد و... است. وی در بیان انواع فاعل می‌نویسد: «پس معلوم شد که فاعل یا الهی است یا طبیعی و صناعی و تنها از فاعلیت الهی اشیا موجود شوند و احتیاج در نفس‌الامر به علتی جز فاعل الهی ندارند و آن علل دیگر با خود معلول از فاعل وجود یابند و در فاعل طبیعی و صناعی است که چهار علت همه با هم منشأ حصول معلول است... چنانچه گذشت اقسام فاعل بر هشت قسم‌اند؛ فاعل بالطبع، فاعل بالقسر، فاعل بالقصد، فاعل بالجبر، فاعل بالتسخیر، فاعل بالعنایة، فاعل بالرضا، فاعل بالتجلی...»[۲] نویسنده برای فاعل بالطبع به نار در فعل احراق یا خورشید در فعل اشراق یا قوه غاذیه در انسان مثال می‌زند و برای فاعل بالقسر به حرکت سنگ و تیر و گلوله به‌طرف بالا یا فعل مرض از قوای طبیعی بدن انسان، برای فاعل بالقصد به عمل طبیب به غرض صحت یا اخذ اجرت و...، برای فاعل بالجبر به حرکت دزد به‌طرف زندان و جانی به سمت دار، برای فاعل بالعنایة به مهندس مثال می‌زند که وی اولاً عالم به ذات و کمال خودش است و از آن علم، علم به‌صورت هندسی عمارتی حاصل می‌شود و از آن صورت علمی، عمارتی در خارج بنا می‌گردد. برای فاعل بالرضا به انسان مثال می‌زند که توجه او به صور علمیه و نقوش ذهنیه خود که علم به آن‌ها نفس وجود آن‌هاست و نفس علم تفصیلی به این صورتها ندارد بلکه فقط علم سابقش علم به ذات خود است که به‌صورت علم اجمالی وجود دارد، مثال می‌زند. وی در این اثنا تفاوتهای و شباهتها و نقایص و کمالات هرکدام از این اقسام را بیان می‌دارد و در آخر، فاعل بالتجلی را کامل‌ترین نوع فاعل می‌داند که کمالات فاعل بالعنایة و بالرضا را دارا و از نقایص آن‌ها پیراسته است.[۳]
وی در بخش دوم (تعلیم دوم) به بیان مباحث مربوط به جوهر و عرض می‌پردازد. او در این بخش مباحثی مانند تعریف جوهر و عرض و هریک از اعراض، بیان احکام کم، ماهیت زمان، کیف و اقسام آن، کیفیات نفسانیه، مباحث لذت و الم، بحث در قوه بینایی و شنوایی و اشرف قوای حسی، بیان قوای نفسانی و فضایل حاصله از آن‌ها (حکمت، عدالت، شجاعت، عفت)، ماهیت علم، ادله وجود ذهنی، اشکالات بر وجود ذهنی و پاسخ به آن‌ها، مباحث مربوط به عشق، مقوله أین و دلیل بطلان خلأ، شرح و تعریف هریک از مقولات نه‌گانه عرضی، معانی عقل و براهین بر وجود آن، هیولی و...، مباحث مربوط به حرکت و حرکت جوهری، نظر علمای هیئت جدید درباره نظم کرات آسمانی و مباحث طبیعیات مانند تیر شهاب و رعدوبرق و دخان و باران و برف و... را مطرح می‌کند.[۴]
وی در قسمتی از این بخش در توضیح عشق، سخنانی در تعریف عشق از زبان اهل حکمت و حال و صاحبان معرفت و کمال بیان می‌کند: «با آنکه گفتیم که مقام عشق از حد و لغت و صفت بیرون است از آثار و ظهورات آن به بیانات زیر تعبیر توان کرد (عشق) جذبه و الهام الهی و تحریک روح قدسی است به‌سوی اقلیم حسن و زیبایی تابان الهام، کاری که از غیر عشق برنیاید، عشق انجام دهد (عشق) ظهور جذبه حسن و حسن جذاب است (عشق) درمان هر درد و درد بی‌درمان است (عشق) فرمانده کل قوای وجود و معزول کننده حکم عقل و شهود است (عشق) الم لذیذ و لذت الیم جان انسان است یا به زبان تازی... العشق نار الله الموقده تحترق بها اشواق الافئده؛ عشق آتش شوق الهی است که شوق ماسوی الله را پاک می‌سوزاند و نابود می‌گرداند، یا العشق نور یشرق من مطالع الحسن الی مظاهر الانس؛ عشق نور خداست که از هر افق حسن و زیبایی تابش کند و قوای ادراکی را مشغول خود سازد...»[۵]
بخش(تعلیم) سوم از جلد اول درباره مباحث الهیات است. نویسنده این بخش را ضمن فصولی مطرح کرده است. وی در فصل اول به اثبات مبدأ پرداخته و ادله بطلان عقیده مادیان را ارائه می‌کند. در فصل دوم به مباحثی مانند بیان توحید و یگانگی آفریدگار و رد شبهات در این زمینه از جمله شبهه ابن کمونه، می‌پردازد. در فصل سوم به‌صورت اجمالی از صفات واجب تعالی مانند علم و قدرت و اراده و اختیار و کلام او سخن می‌گوید و مباحثی مانند اعیان ثابته و... را هم در این فصل مطرح می‌کند. فصل چهارم این بخش در افعال و صنع و ابداع الهی نگاشته شده و در آن مباحثی مانند ازلی و ابدی، قاعده امکان اشرف، محوریت انسان در قوس صعود و نزول، صدور کثرت از ذات واحد و طریقه مشائین و اشراقیون و خود نویسنده در بیان این امر، مباحث نبوت خاصه، خلافت رسول، دلیل عقلی خاتمیت پیامبر(ص) و... را مطرح کرده است. وی در خاتمه این جلد، مباحث مربوط به معاد و سیر الی الله را بیان می‌دارد و علاوه بر ابطال قول قائلان به تناسخ، به ارائه ده دلیل بر بقای روح پس از مرگ بدن می‌پردازد.[۶] نویسنده در صفحه آخر جلد اول، به این نکته تذکر می‌دهد که علمای بزرگی مانند شیخ طوسی و علامه حلی و محقق اول و سید مرتضی و سید رضی و شیخ بهایی و فیض کاشانی و علامه مجلسی حکمت می‌دانسته‌اند و اغلب، تألیفاتی در زمینه این علوم داشته‌اند لذا اگر طعنی از سوی برخی علما به فلسفه زده شده است، منظور فلسفه مادی یونان بوده است نه فلسفه حکمای الهی.[۷]
محی‌الدین الهی قمشه‌ای درباره محتوای جلد دوم کتاب، چنین گزارش می‌دهد «این کتاب، شامل سه قسمت است. (قسم اول) شرح رساله فصوص الحکم معلم ثانی حکیم ابونصر فارابی که خلاصه‌ای است در حکمت الهی و عرفان و علم‌النفس با عباراتی فصیح و موجز و اشاراتی به لباب و حقایق این علوم و به نظر اهل بصیرت با آنکه مختصر است بی‌نیاز کننده محصل از کتب مفصل است. (قسم دوم) شرح خطبه توحیدیه اول نهج‌البلاغه در حکمت نظری و معارف الهی است که توان گفت روح معانی و لب اللب لطایف دوره حکمت با فصیح‌ترین عبارات و صریح‌ترین برهان که خاص لسان معجز بیان عالی علوی(ع) است در آن مندرج است. (قسم سوم) ده مقاله در حکمت عملی، شرح صد کلام از جواهر کلمات قصار آن بزرگوار است که بهترین کتاب مختصر و جامع حکمت عملی و اخلاق است پس توان گفت کتاب، شامل یک دوره حکمت و فلسفه الهی علمی و عملی است با ادله و برهان عقلی علاوه بیان وحی آسمانی...»[۸]
فص اول رساله، در اثبات مبدأ متعال (خداى عالم) است. از نظر نویسنده موجودات، مركب از وجود و ماهيت هستند. آن چیزی که وجودش عين ماهيت و جزء ماهيت و معلول ماهيتش نخواهد بود پس وجودش عارضى و محتاج به غیر است و آن غير بايد مركب از وجود و ماهيت نباشد (بلكه وجود صرف باشد) و الا آن‌هم محتاج به غیر شود.
و آن ذاتى كه مركب از وجود و ماهيت نيست بلكه حقيقت و ماهيتش عين وجود است او واجب‌الوجود بالذات است و خالق و علت كل موجوداتى كه مركب از وجود و ماهيت‌اند پس مطلوب ثابت شد؛ و هر موجودى که مركب از وجود و ماهيتى است مانند تمام ممكنات، آن چیز محتاج به علت و موجد و آفریننده‌ای است كه ماهيتش عين وجودش است و منحصراً واجب‌الوجود بذاته است. فثبت المطلوب. و بايد دانست كه حكيم فارابى در اين رساله تنها از نظریه وجود (برهان صدیقین) كه حقيقت واجب است اثبات وجود حق و توحيد و علم و قدرت و ساير اوصاف كماليه او را نموده بدون آنكه محتاج به نظر در معلولاتش شود گرچه از نظر در معلولات و آثار هم بدين مقصد توان رسيد اما طريقه اول اتقن و احسن است كه طريقه صديقين ناميد[۹]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای هر جلد ذکر شده است. کتاب حاضر، چاپ سوم از این اثر است. نویسنده در پایان هر بخش(تعلیم) از جلد اول کتاب عبارت «تعلیم... پایان یافت» را آورده است و در پایان تعلیم سوم، تاریخ پایان آن(اردیبهشت 1330) را نیز ذکر کرده و در پاورقی وعده داده که شرح رساله فصوص فارابی را با قسمت منطق و روانشناسی در جلد دیگری منتشر کند. او این کار را در جلد دوم انجام داده است.[۱۰]
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.