بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام: تفاوت میان نسخه‌ها
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۴۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR01407J1.jpg | |||
| عنوان =بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام | |||
| عنوان‌های دیگر =بحارالأنوار | |||
| پدیدآوران = | |||
[[میانجی، ابراهیم]] (مصحح) | |||
| | |||
| | |||
[[میاموی، محمدکاظم]] (مصحح) | [[میاموی، محمدکاظم]] (مصحح) | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۲: | ||
[[عابدی زنجانی، یحیی]] (مصحح) | [[عابدی زنجانی، یحیی]] (مصحح) | ||
[[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی]] ( | [[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی]] (نویسنده) | ||
[[محمودی، محمدباقر]] (مصحح) | [[محمودی، محمدباقر]] (مصحح) | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۰: | ||
[[غفاری، علی‌اکبر]] (مصحح) | [[غفاری، علی‌اکبر]] (مصحح) | ||
[[مصباح یزدی، | [[مصباح یزدی، محمدتقی]] (مصحح) | ||
[[مسترحمی، هدایت‌الله]] (مصحح) | [[مسترحمی، هدایت‌الله]] (مصحح) | ||
| خط ۳۲: | خط ۲۶: | ||
[[بهبودی، محمدباقر]] (مصحح) | [[بهبودی، محمدباقر]] (مصحح) | ||
[[خرسان، محمدمهدی]] (مصحح) | [[خرسان، سید محمدمهدی]] (مصحح) | ||
| زبان =عربی | |||
|زبان | | کد کنگره =BP 136 /م3ب3 1300 | ||
| موضوع = | |||
احادیث احکام - قرن 12ق. | |||
|کد کنگره | |||
|موضوع | |||
احادیث اخلاقی - قرن 12ق. | احادیث اخلاقی - قرن 12ق. | ||
| خط ۵۱: | خط ۴۰: | ||
پیامبران | پیامبران | ||
چهارده معصوم - | چهارده معصوم - سرگذشت‌نامه | ||
خاندان نبوت - | خاندان نبوت - سرگذشت‌نامه | ||
مجتهدان و علما - | مجتهدان و علما - سرگذشت‌نامه | ||
محدثان شیعه - | محدثان شیعه - سرگذشت‌نامه | ||
| ناشر = | |||
|ناشر | دار إحياء التراث العربي | ||
| مکان نشر =بیروت - لبنان | |||
| سال نشر = | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE01407AUTOMATIONCODE | |||
| | | چاپ =1 | ||
| | | تعداد جلد =110 | ||
| | | کتابخانۀ دیجیتال نور =01407 | ||
| کتابخوان همراه نور =01407 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
'''بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار'''، مشهورترین، مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر علمى [[مجلسی، محمدباقر|محمدباقر مجلسى]] (1037-1110 یا 1111ق)، مجموعه‌ای گسترده از احادیث امامیه است و گاه به «دائرةالمعارف بزرگ احادیث شیعه» لقب گرفته است.<ref>مطیع، مهدی، ج11، ص370</ref>. | |||
کتاب توسط جمعی از علما به نام‌های [[مسترحمی، سيد هدایت‌الله|هدایت‌الله مسترحمی]]، [[غفاری، علی‌اکبر|علی‌اکبر غفاری]]، [[بهبودی، محمدباقر|محمدباقر بهبودی]]، [[مصباح یزدی، محمدتقی|محمدتقی مصباح یزدی]]، [[محمودی، محمدباقر|محمدباقر محمودی]]، [[خرسان، سید محمدمهدی|محمدمهدی خرسان]]، [[ربانی شیرازی، عبدالرحیم|عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، محمدکاظم میاموی، ابراهیم میانجی، یحیی عابدی زنجانی و عبدالزهراء علوی تصحیح و تحقیق شده است. | |||
کتاب توسط جمعی از علما به نام‌های [[مسترحمی، هدایت‌الله|هدایت‌الله مسترحمی]]، [[غفاری، علی‌اکبر|علی‌اکبر غفاری]]، [[بهبودی، محمدباقر|محمدباقر بهبودی]]، [[مصباح یزدی، محمدتقی|محمدتقی مصباح یزدی]]، [[محمودی، محمدباقر|محمدباقر محمودی]]، [[خرسان، محمدمهدی|محمدمهدی خرسان]]، [[ربانی شیرازی، عبدالرحیم|عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، محمدکاظم میاموی، ابراهیم میانجی، یحیی عابدی زنجانی و عبدالزهراء علوی تصحیح و تحقیق شده است. | |||
==زمان نگارش== | ==زمان نگارش== | ||
عزم مؤلف بر نگاشتن این کتاب، از 1070ق، پس از نگارش کتاب فهرس مصنفات الأصحاب جزم شده است و اولین تاریخ ثبت شده در خود کتاب 1072ق، است و سوادنامه آن در 1104 یا 1106ق، به پایان رسیده است، هرچند پاک‌نویس کتاب تا پس از فوت مؤلف و توسط شاگردان او همچنان ادامه داشته است<ref>همان</ref>. | عزم مؤلف بر نگاشتن این کتاب، از 1070ق، پس از نگارش کتاب فهرس مصنفات الأصحاب جزم شده است و اولین تاریخ ثبت شده در خود کتاب 1072ق، است و سوادنامه آن در 1104 یا 1106ق، به پایان رسیده است، هرچند پاک‌نویس کتاب تا پس از فوت مؤلف و توسط شاگردان او همچنان ادامه داشته است..<ref>همان</ref>. | ||
شروع کار تألیف | شروع کار تألیف بحارالأنوار در زمان شاه سلیمان اول صفوی (1077-1105ق) بود و اتمام کار به دوره سلطنت شاه سلطان حسین اول (1105-1135) برمی‌گردد<ref>ر.ک: همان، ص370</ref>.. | ||
==نویسندگان بحارالأنوار== | ==نویسندگان بحارالأنوار== | ||
مجلسی، برای اجرای چنین کار عظیمى از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخى منابع، شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و کسانى چون [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|میرزا عبدالله افندی]]، میر محمدصالح حسینى، ملا ذوالفقار، ملا محمدرضا، عبدالله بن نورالدین بحرینى، [[جزایری، نعمت‌الله|نعمت‌الله جزایری]] و آمنه خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص371</ref>. | مجلسی، برای اجرای چنین کار عظیمى از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخى منابع، شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و کسانى چون [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|میرزا عبدالله افندی]]، میر محمدصالح حسینى، ملا ذوالفقار، ملا محمدرضا، عبدالله بن نورالدین بحرینى، [[جزایری، سید نعمت‌الله|نعمت‌الله جزایری]] و آمنه خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص371</ref>. | ||
کار گروهى او که از ابتکارات تألیف به حساب می‌آید، شباهتى نیز به کار نگارش دائرةالمعارف فلسفى توسط گروه اخوان‌الصفا دارد؛ با این تفاوت که وی تسلط کامل و یک‌تنه بر همه مراحل کار داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحى‌شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها، از متن، سند و... و همچنین تنظیم توسط خود وی صورت می‌گرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | کار گروهى او که از ابتکارات تألیف به حساب می‌آید، شباهتى نیز به کار نگارش دائرةالمعارف فلسفى توسط گروه اخوان‌الصفا دارد؛ با این تفاوت که وی تسلط کامل و یک‌تنه بر همه مراحل کار داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحى‌شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها، از متن، سند و... و همچنین تنظیم توسط خود وی صورت می‌گرفته است.<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
==انگیزه نگارش== | ==انگیزه نگارش== | ||
آنچه مجلسى به‌عنوان انگیزه شخصى بیان می‌کند، حفظ آثار گذشتگان و جلوگیری از نابودی آنهاست؛ متونى که به‌واسطه غرض‌ورزی فاسدان، بى‌توجهى جاهلان، استیلای سلاطین گمراه و مخالف با اهل‌بیت(ع)، رواج علوم باطل و نیز کم‌اعتنایى به احادیث، در حال از بین رفتن بوده و جامعه آن روز برای هدایت و استفاده، به آنها نیازی مبرم داشته است<ref>ر.ک: همان، ص371</ref>. | آنچه مجلسى به‌عنوان انگیزه شخصى بیان می‌کند، حفظ آثار گذشتگان و جلوگیری از نابودی آنهاست؛ متونى که به‌واسطه غرض‌ورزی فاسدان، بى‌توجهى جاهلان، استیلای سلاطین گمراه و مخالف با اهل‌بیت(ع)، رواج علوم باطل و نیز کم‌اعتنایى به احادیث، در حال از بین رفتن بوده و جامعه آن روز برای هدایت و استفاده، به آنها نیازی مبرم داشته است.<ref>ر.ک: همان، ص371</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
مؤلف ابتدا عناوین مجلدات کتاب خود را انتخاب می‌کرد و سپس برای هر عنوان باب‌هایى می‌گشود. در ذیل هر باب پیش از هر چیز آیات قرآنى متناسب آن را فهرست می‌کرد که این کار او بسیار به کار [[فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی|فیض کاشانى]] در [[الوافي]] نزدیک است. آنگاه برای هر آیه، تفسیری مناسب، با استفاده از نظرات مفسران و توضیحات خود می‌نگاشت؛ این کار را از جلد 5 به‌صورت جدی آغاز کرده و در جزء 7 و 9، به‌مناسبت بحث توحید و صفات الهى به اوج خود رسانده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | مؤلف ابتدا عناوین مجلدات کتاب خود را انتخاب می‌کرد و سپس برای هر عنوان باب‌هایى می‌گشود. در ذیل هر باب پیش از هر چیز آیات قرآنى متناسب آن را فهرست می‌کرد که این کار او بسیار به کار [[فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی|فیض کاشانى]] در [[الوافي]] نزدیک است. آنگاه برای هر آیه، تفسیری مناسب، با استفاده از نظرات مفسران و توضیحات خود می‌نگاشت؛ این کار را از جلد 5 به‌صورت جدی آغاز کرده و در جزء 7 و 9، به‌مناسبت بحث توحید و صفات الهى به اوج خود رسانده است.<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
در مرحله بعدی، روایات متناسب با هر باب را در ذیل عنوان گنجانده و سندهای آن را نیز با رعایت اختصار نقل کرده است. هدف او از این اختصار جلوگیری از پر کردن و افزودن حجم ابواب یا مزین کردن کتاب است؛ اما آنها را به‌کلى حذف نکرده است تا تحلیل سند ناممکن شود. آنگاه توضیحات و شرح خود را بر روایات، نگاشته و در این قسمت از نظرات دیگر صاحب‌نظران نیز یاری گرفته و به نقل و گاه نقد اقوال آنان پرداخته است. وی در انتخاب روایات، اساس کار را بر تناسب کل یا جزء روایت با عنوان باب قرار داده است و البته آنجا که روایت را تقطیع کرده، وعده آوردن متن کامل آن را در جای دیگر داده است. این توضیحات او در 10 جلد (در مجموعه 25 جلدی) آخر کتاب دیده نمی‌شود؛ زیرا 10 جلد آخر توسط شاگردش [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|میرزا عبدالله افندی]]، یا به قولى توسط میر محمدصالح حسینى پاک‌نویس شد و از سوادنامه به بیاض آمد؛ برای اینکه عمر مجلسى به انجام این کار کفاف نداده بود؛ هرچند برخى نیز این نظر تاریخى را نپذیرفته‌اند<ref>ر.ک: همان</ref>. | در مرحله بعدی، روایات متناسب با هر باب را در ذیل عنوان گنجانده و سندهای آن را نیز با رعایت اختصار نقل کرده است. هدف او از این اختصار جلوگیری از پر کردن و افزودن حجم ابواب یا مزین کردن کتاب است؛ اما آنها را به‌کلى حذف نکرده است تا تحلیل سند ناممکن شود. آنگاه توضیحات و شرح خود را بر روایات، نگاشته و در این قسمت از نظرات دیگر صاحب‌نظران نیز یاری گرفته و به نقل و گاه نقد اقوال آنان پرداخته است. وی در انتخاب روایات، اساس کار را بر تناسب کل یا جزء روایت با عنوان باب قرار داده است و البته آنجا که روایت را تقطیع کرده، وعده آوردن متن کامل آن را در جای دیگر داده است. این توضیحات او در 10 جلد (در مجموعه 25 جلدی) آخر کتاب دیده نمی‌شود؛ زیرا 10 جلد آخر توسط شاگردش [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|میرزا عبدالله افندی]]، یا به قولى توسط میر محمدصالح حسینى پاک‌نویس شد و از سوادنامه به بیاض آمد؛ برای اینکه عمر مجلسى به انجام این کار کفاف نداده بود؛ هرچند برخى نیز این نظر تاریخى را نپذیرفته‌اند<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
ابتکارات تألیف | ابتکارات تألیف بحارالأنوار به همین اندازه محدود نمی‌شود؛ نوعى تفسیر موضوعى برای قرآن با بیش از 900 موضوع اصلى و 400 موضوع فرعى و سبک تبویب آن که گونه‌ای از فهرست موضوعى برای احادیث شیعى است، نیز قابل توجه است.<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
طرح اولیه بحار، آن‌گونه که مؤلف در نظر داشته، در 25 مجلد بوده، ولی چون او مجلد پانزدهم را با در نظر گرفتن حجم به دو مجلد تقسیم کرده، این اثر، 26 مجلد شده است که هرکدام به یک موضوع اصلی اختصاص دارد و شامل چندین باب است. بیشتر موضوعات، تقسیمات فرعی نیز دارند<ref>طارمی، حسن، ج2، ص268</ref>. | طرح اولیه بحار، آن‌گونه که مؤلف در نظر داشته، در 25 مجلد بوده، ولی چون او مجلد پانزدهم را با در نظر گرفتن حجم به دو مجلد تقسیم کرده، این اثر، 26 مجلد شده است که هرکدام به یک موضوع اصلی اختصاص دارد و شامل چندین باب است. بیشتر موضوعات، تقسیمات فرعی نیز دارند<ref>طارمی، حسن، ج2، ص268</ref>. | ||
| خط ۱۴۵: | خط ۱۲۸: | ||
# جلد بیست‌وسوم (ج100 و بخشی از ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام عقود و ایقاعات از: مکاسب، تجارات، دین و قرض، وصیت، ازدواج، طلاق و عتق. | # جلد بیست‌وسوم (ج100 و بخشی از ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام عقود و ایقاعات از: مکاسب، تجارات، دین و قرض، وصیت، ازدواج، طلاق و عتق. | ||
# جلد بیست‌وچهارم (ادامه ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام لقطه، میراث، قصاص و دیات. | # جلد بیست‌وچهارم (ادامه ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام لقطه، میراث، قصاص و دیات. | ||
# جلد بیست‌وپنجم (ج102 تا 107 چاپ جدید): فهرست مصادر، اجازات، تمام فهرست [[منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله|منتجب‌الدین رازی]]، منتخب کتاب «سلافة العصر» [[مدنی، | # جلد بیست‌وپنجم (ج102 تا 107 چاپ جدید): فهرست مصادر، اجازات، تمام فهرست [[منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله|منتجب‌الدین رازی]]، منتخب کتاب «سلافة العصر» [[مدنی، سید علیخان|سید علی خان شیرازی]]، اوایل کتاب‌های اجازات [[ابن طاووس، علی بن موسی|سید بن طاووس]]، اجازه بزرگ [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلی]] برای بنی‌زهره، اجازه شهید اول و دوم و غیر ایشان تا زمان مؤلف بزرگوار<ref>همان، ص95 و 96</ref>. | ||
سه جلدپایانی کتاب به فهرست محتویات جلدهای اول تا 107 اختصاص دارد. | سه جلدپایانی کتاب به فهرست محتویات جلدهای اول تا 107 اختصاص دارد. | ||
| خط ۱۵۱: | خط ۱۳۴: | ||
در این کتاب، برخی عناوین هست که در کتب حدیثی پیش از بحار به‌صورت مستقل وجود نداشته و مؤلف آنها را از امتیازات تألیف خود شمرده است؛ مانند «كتاب العدل و المعاد»، «كتاب السماء و العالم»، تاریخ انبیا و ائمه(ع)<ref>ر.ک: طارمی، حسن، ج2، ص268</ref>. | در این کتاب، برخی عناوین هست که در کتب حدیثی پیش از بحار به‌صورت مستقل وجود نداشته و مؤلف آنها را از امتیازات تألیف خود شمرده است؛ مانند «كتاب العدل و المعاد»، «كتاب السماء و العالم»، تاریخ انبیا و ائمه(ع)<ref>ر.ک: طارمی، حسن، ج2، ص268</ref>. | ||
علاوه بر حجم قابل ملاحظه روایات، انتخاب موضوعات متنوع نیز، اهمیت و ارزش | علاوه بر حجم قابل ملاحظه روایات، انتخاب موضوعات متنوع نیز، اهمیت و ارزش بحارالأنوار را بالا برده است؛ چنان‌که دیده می‌شود، مباحث اعتقادات، احکام، جهان غیب، اخلاق و آداب و حتى طبیعیات و علوم طبیعى، تاریخ و فرهنگ شیعه و ادبیات عامیانه آن و... از چشم مؤلف دور نمانده است. وی همچنین در مباحث فقهى، به مسائلى که مردم بدان احتیاج مستمر داشته‌اند و مورد پرسش بوده، حجم بیشتری را اختصاص داده است که همه اینها شناخت کافى او از مقتضیات عمومى جامعه را می‌رساند<ref>ر.ک: مطیع، مهدی، ج11، ص372</ref>. | ||
تنوع موضوعى از سویى و هدف اصلى مؤلف برای حفظ میراث شیعه از سویى دیگر، او را واداشته تا از منابع بسیار و متنوعى استفاده کند که به‌یقین از حیث آمار کم‌نظیرترین مجموعه حدیثى تألیف‌شده است. به‌جز این آمار، تنوع فراوانى هم در موضوعات منابع دیده می‌شود. هرچند منابع او بیش از همه جنبه حدیثى و فقهى دارند، اما موضوعات تفسیری، تاریخى، کلامى و ادبى، لغت، سیاست مدن، اخلاق و حتى علوم طبیعى، پزشکى، نجوم و ریاضى، جغرافیا و... نیز در منابع او یافت می‌شود. کوشش فراوان او برای جمع‌آوری منابع، زبان‌زد شده است. بنا به روایتى برای به دست آوردن کتاب مدينة العلم ابن بابویه که تصور می‌شد در یمن وجود دارد، گروهى را با هدایای فراوان به سراغ حاکم آنجا می‌فرستد تا کتاب را به دست آورد<ref>ر.ک: همان</ref>. | تنوع موضوعى از سویى و هدف اصلى مؤلف برای حفظ میراث شیعه از سویى دیگر، او را واداشته تا از منابع بسیار و متنوعى استفاده کند که به‌یقین از حیث آمار کم‌نظیرترین مجموعه حدیثى تألیف‌شده است. به‌جز این آمار، تنوع فراوانى هم در موضوعات منابع دیده می‌شود. هرچند منابع او بیش از همه جنبه حدیثى و فقهى دارند، اما موضوعات تفسیری، تاریخى، کلامى و ادبى، لغت، سیاست مدن، اخلاق و حتى علوم طبیعى، پزشکى، نجوم و ریاضى، جغرافیا و... نیز در منابع او یافت می‌شود. کوشش فراوان او برای جمع‌آوری منابع، زبان‌زد شده است. بنا به روایتى برای به دست آوردن کتاب مدينة العلم ابن بابویه که تصور می‌شد در یمن وجود دارد، گروهى را با هدایای فراوان به سراغ حاکم آنجا می‌فرستد تا کتاب را به دست آورد<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
| خط ۱۵۸: | خط ۱۴۱: | ||
بااین‌همه در برخی از کتاب‌های بحار عناوینی دیده می‌شود که بستگی مستقیم به موضوع ندارد و در آثار مشابه دیگر، ذیل موضوع دیگری مطرح شده است؛ از آن جمله است: ابوابی از علوم حدیثی و قواعد فقهی و اصولی مذکور در کتاب «العلم»، إبطال التناسخ مذکور در کتاب «التوحيد»، مباحث کلامی آجال، وعد و وعید و حبط و تکفیر، احکام راجع به تکلیف، علل احکام و شرایع، علّت آفرینش انسان، مذکور در «أبواب العدل»، طاعون و فرار از آن مذکور در «أبواب الموت»، داستان برخی اشخاص و اقوام و سلاطین، مذکور در کتاب «النبوّة»، وقایع دوران حکومت امیر مؤمنان علی(ع) و احکام فقهی بُغات، مذکور در کتاب «الفتن»، ابوابی چون علم نجوم و احکام فقهی آن، سعد و نحس ایّام، سِحر، رؤیا، مداوا با اشیای حرام از نظر فقهی، حقوق حیوانات، احکام صید و ذباحه، آداب الأكل و لواحقها، الأشربة و آداب الشّرب، مذکور در کتاب «السماء و العالم» و مباحث فقهی راجع به حدود، مذکور در کتاب «الآداب و السنن»<ref>ر.ک: طارمی، حسن، ج2، ص270</ref>. | بااین‌همه در برخی از کتاب‌های بحار عناوینی دیده می‌شود که بستگی مستقیم به موضوع ندارد و در آثار مشابه دیگر، ذیل موضوع دیگری مطرح شده است؛ از آن جمله است: ابوابی از علوم حدیثی و قواعد فقهی و اصولی مذکور در کتاب «العلم»، إبطال التناسخ مذکور در کتاب «التوحيد»، مباحث کلامی آجال، وعد و وعید و حبط و تکفیر، احکام راجع به تکلیف، علل احکام و شرایع، علّت آفرینش انسان، مذکور در «أبواب العدل»، طاعون و فرار از آن مذکور در «أبواب الموت»، داستان برخی اشخاص و اقوام و سلاطین، مذکور در کتاب «النبوّة»، وقایع دوران حکومت امیر مؤمنان علی(ع) و احکام فقهی بُغات، مذکور در کتاب «الفتن»، ابوابی چون علم نجوم و احکام فقهی آن، سعد و نحس ایّام، سِحر، رؤیا، مداوا با اشیای حرام از نظر فقهی، حقوق حیوانات، احکام صید و ذباحه، آداب الأكل و لواحقها، الأشربة و آداب الشّرب، مذکور در کتاب «السماء و العالم» و مباحث فقهی راجع به حدود، مذکور در کتاب «الآداب و السنن»<ref>ر.ک: طارمی، حسن، ج2، ص270</ref>. | ||
مؤلّف بعد از اتمام برخی مجلّدات، بر آن شده است که تفسیر آیات هر باب را بنویسد و این کار را جز برای دو مجلّد اول، به انجام رسانیده و به همین سبب، شماری از مجلّدات به دو صورت باتفسیر و بی‌تفسیر منتشر شده است. این قسمت را در هر باب با عنوان «التفسير» مشخص کرده است که | مؤلّف بعد از اتمام برخی مجلّدات، بر آن شده است که تفسیر آیات هر باب را بنویسد و این کار را جز برای دو مجلّد اول، به انجام رسانیده و به همین سبب، شماری از مجلّدات به دو صورت باتفسیر و بی‌تفسیر منتشر شده است. این قسمت را در هر باب با عنوان «التفسير» مشخص کرده است که عمدتاًً از مجمع البيان طبرسی و [[التفسير الكبير (فخر رازی)|مفاتيح الغيب]] رازی آورده و به تفاسیر دیگری از جمله [[أنوار التنزيل و أسرار التأويل (تفسير البيضاوي)|أنوار التنزيل بیضاوی]]، [[الدر المنثور في التفسير بالمأثور|الدّر المنثور سیوطی]]، [[تفسير البغوي|معالم التنزيل بغوی]] و [[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل| الكشاف زمخشری]] نیز رجوع کرده است. در شرح احادیث که شامل توضیح لغات و اصطلاحات، تفسیر عبارات پیچیده یا مبهم، معرّفی مذاهب و فرق، نقل وقایع تاریخی، شرح دیدگاه‌های کلامی و فلسفی، تبیین مباحث اخلاقی، بررسی آرای فقهی، نقل اخبار از منابع حدیثی عامّه در تأیید یا توضیح حدیث و غیره می‌شود و در فصول یا فقراتی با عنوان ایضاح، تنویر، تذنیب، تذییل، تکمله، فذلکه، غریبه، أقولُ و بیش از همه «بیان» مشخص شده، از مآخذ اصلی هر موضوع استفاده کرده است.<ref>ر.ک: همان، ص272</ref>. | ||
پایبندی مؤلّف به ذکر مآخذ مطالب متن و شرح، در سراسر کتاب مشهود است و حتی در نقل مسموعات از معاصران و استادان نیز این شیوه را ترک نکرده است؛ برای مثال، در شرح عبارتی از یک حدیث می‌گوید: «و قد أجاب بعضُ من عاصَرْناه». به‌طور کلّی می‌توان گفت که مجلسی به‌ندرت از معاصران خود نام برده و به آنها به‌صورت «بعض المعاصرين»، «بعض الأزكياء»، «بعض المحققين من المعاصرين»، «بعض الأفاضل المدققين ممن كان في عصرنا» و «بعض من عاصرناه» اشاره کرده؛ همچنان‌که نام برخی دیگر از قدما را نیز به عللی، مگر به‌ندرت، نیاورده است. اما درباره احادیث متن، گذشته از ذکر مأخذ، سند حدیث را برای اجتناب از ارسال آورده و اختلافات سند و متن را در مآخذ مختلف نشان داده و گاهی نظر ترجیحی یا اصلاحی خود را اظهار کرده است. | پایبندی مؤلّف به ذکر مآخذ مطالب متن و شرح، در سراسر کتاب مشهود است و حتی در نقل مسموعات از معاصران و استادان نیز این شیوه را ترک نکرده است؛ برای مثال، در شرح عبارتی از یک حدیث می‌گوید: «و قد أجاب بعضُ من عاصَرْناه». به‌طور کلّی می‌توان گفت که مجلسی به‌ندرت از معاصران خود نام برده و به آنها به‌صورت «بعض المعاصرين»، «بعض الأزكياء»، «بعض المحققين من المعاصرين»، «بعض الأفاضل المدققين ممن كان في عصرنا» و «بعض من عاصرناه» اشاره کرده؛ همچنان‌که نام برخی دیگر از قدما را نیز به عللی، مگر به‌ندرت، نیاورده است. اما درباره احادیث متن، گذشته از ذکر مأخذ، سند حدیث را برای اجتناب از ارسال آورده و اختلافات سند و متن را در مآخذ مختلف نشان داده و گاهی نظر ترجیحی یا اصلاحی خود را اظهار کرده است. | ||
بااین‌همه، به‌منظور احتراز از تطویل، برای راویان و گاهی برای یک سند، نام اختصاری تعیین کرده و آنها را در فصل چهارم مقدّمه کاملاً توضیح داده است. البته در مباحث فقهی، به دلیل احتیاط زیاد، نام مآخذ و نیز سند را به همان صورت اصلی ذکر کرده است. همچنین شماری از احادیث را از نظر سند و متن بررسی کرده و غریب بودن مضمون یا ضعف طریق یا ناسازگاری آنها با مقبولات و مسلّمات دینی و غیره را یادآوری کرده است<ref>ر.ک: همان، ص272 و 273</ref>. | بااین‌همه، به‌منظور احتراز از تطویل، برای راویان و گاهی برای یک سند، نام اختصاری تعیین کرده و آنها را در فصل چهارم مقدّمه کاملاً توضیح داده است. البته در مباحث فقهی، به دلیل احتیاط زیاد، نام مآخذ و نیز سند را به همان صورت اصلی ذکر کرده است. همچنین شماری از احادیث را از نظر سند و متن بررسی کرده و غریب بودن مضمون یا ضعف طریق یا ناسازگاری آنها با مقبولات و مسلّمات دینی و غیره را یادآوری کرده است.<ref>ر.ک: همان، ص272 و 273</ref>. | ||
دفاع او از آرای امامیه و تبیین آنها در صورت لزوم و پاسخگویی به اعتراضات و نیز انتقاد از دانشمندانی که مطالب نادرستی را درباره شیعه مطرح کرده‌اند، در ابواب مختلف کتاب دیده می‌شود. مؤلّف کوشیده است دیدگاه‌های شیعه امامیه را، در مسائل اعتقادی و فقهی و حدیثی و...، با مضامین احادیث تطبیق دهد؛ اما اگر لازمه این کار تأویل بدون دلیل حدیث یا مخالفت با شماری از احادیث باشد، از آن احتراز کرده و چه‌بسا آرای دانشمندان اهل سنّت را ترجیح داده است. | دفاع او از آرای امامیه و تبیین آنها در صورت لزوم و پاسخگویی به اعتراضات و نیز انتقاد از دانشمندانی که مطالب نادرستی را درباره شیعه مطرح کرده‌اند، در ابواب مختلف کتاب دیده می‌شود. مؤلّف کوشیده است دیدگاه‌های شیعه امامیه را، در مسائل اعتقادی و فقهی و حدیثی و...، با مضامین احادیث تطبیق دهد؛ اما اگر لازمه این کار تأویل بدون دلیل حدیث یا مخالفت با شماری از احادیث باشد، از آن احتراز کرده و چه‌بسا آرای دانشمندان اهل سنّت را ترجیح داده است. | ||
بااین‌همه، اصرار او بر تطبیق روایات ناظر به اراده خدا، بر آنچه متکلّمان امامیه گفته‌اند، شایان دقت است. همچنین شماری از قواعد اصولی و فقهی قابل استنباط از روایات را در یک باب گرد آورده و در برخی از باب‌ها نیز به مبانی اصولی و احیاناًً نظر مخالف خود با رأی مقبول و مشهور اشاراتی کرده است. در بررسی احادیث، همان شیوه‌های معمول را به کار گرفته و نسبت به احادیث وِجاده‌ای و مکاتبه‌ای، در صورت وجود قراینی بر صحّت انتساب، عمل به آنها را روا شمرده و درباره لزوم اجازه روایت، خصوصاً برای کتب معتبر و متداول، تردیدهایی را نقل کرده است. اخبار راویان غیر شیعه را غالباً در مقام تأیید یا احتجاج آورده و از برخی مؤلّفان شیعی ـ که در مباحث اخلاقی و آداب و سنن به این اخبار مراجعه کرده یا آنها را، بدون تفکیک از احادیث امامیه، در کتب خود ذکر کرده‌اند ـ انتقاد نموده است. البته او گذشته از بررسی سندی روایات، در بازشناسی محتوایی آنها نیز اهتمام بسیار داشته و آن را در قبول یا ردّ روایات به کار گرفته است؛ همچنان‌که در فهم مراد روایات نیز به همین اصل توجه داشته است. | بااین‌همه، اصرار او بر تطبیق روایات ناظر به اراده خدا، بر آنچه متکلّمان امامیه گفته‌اند، شایان دقت است. همچنین شماری از قواعد اصولی و فقهی قابل استنباط از روایات را در یک باب گرد آورده و در برخی از باب‌ها نیز به مبانی اصولی و احیاناًً نظر مخالف خود با رأی مقبول و مشهور اشاراتی کرده است. در بررسی احادیث، همان شیوه‌های معمول را به کار گرفته و نسبت به احادیث وِجاده‌ای و مکاتبه‌ای، در صورت وجود قراینی بر صحّت انتساب، عمل به آنها را روا شمرده و درباره لزوم اجازه روایت، خصوصاً برای کتب معتبر و متداول، تردیدهایی را نقل کرده است. اخبار راویان غیر شیعه را غالباً ً در مقام تأیید یا احتجاج آورده و از برخی مؤلّفان شیعی ـ که در مباحث اخلاقی و آداب و سنن به این اخبار مراجعه کرده یا آنها را، بدون تفکیک از احادیث امامیه، در کتب خود ذکر کرده‌اند ـ انتقاد نموده است. البته او گذشته از بررسی سندی روایات، در بازشناسی محتوایی آنها نیز اهتمام بسیار داشته و آن را در قبول یا ردّ روایات به کار گرفته است؛ همچنان‌که در فهم مراد روایات نیز به همین اصل توجه داشته است. | ||
مجلسی در این کتاب به فلاسفه، خصوصاً فلاسفه مسلمان به دلیل اعتماد بیش از اندازه به عقل و استناد به مبانی ظنّی و نیز عدم توجّه کامل به ارشادات دینی یا تکلّف در تطبیق یافته‌های فلسفی بر تعبیرات دینی، بی‌مهر بوده است. وی بااین‌همه در تبیین عبارات احادیث، خصوصاً درمجلّد «السماء و العالَم» از تعبیرات و دیدگاه‌های فلسفی و مفاهیم علمی مدد گرفته و اگر در برخی احادیث، عباراتی صریح یا تلویحی در تأیید آرای فلسفی یا سازگار با آنها دیده، از ذکر آن ابا نداشته، اگرچه خود نظر مخالف را ترجیح داده است؛ همچنان‌که از برخی از فلاسفه، خصوصاً میرداماد و [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیرالدین طوسی]]، با احترام نام برده و نسبت دادن کفر را به فلاسفه مسلمان، به‌خاطر داشتن آرای مخالف با ظواهر روایی، نهی کرده است. در اشاراتی که به‌مناسبت، به صوفیه کرده، روش آنان را در دریافت حقایق تعبیرات علمی نپسندیده و از مراسم عبادی آنان انتقاد کرده است. همچنان‌که با تصریح به مقامات علمی و الهی ائمه شیعه، غلو درباره آنان یا نسبت دادن مقاماتی بدون مستند نقلی به ایشان را برنتافته است. این نکته را نیز بارها یادآوری کرده که فهم کامل همه آیات و احادیث برای ما ممکن نیست، ایمان اجمالی به آنچه از اولیای دین رسیده کافی است و نباید بدون دلیل دست به تأویل آنها زد یا آنها را کنار گذاشت. به برخی از دانشمندان امامیه نیز به‌خاطر رعایت نکردن این نکته اعتراض کرده است<ref>ر.ک: همان، ص273</ref>. | مجلسی در این کتاب به فلاسفه، خصوصاً فلاسفه مسلمان به دلیل اعتماد بیش از اندازه به عقل و استناد به مبانی ظنّی و نیز عدم توجّه کامل به ارشادات دینی یا تکلّف در تطبیق یافته‌های فلسفی بر تعبیرات دینی، بی‌مهر بوده است. وی بااین‌همه در تبیین عبارات احادیث، خصوصاً درمجلّد «السماء و العالَم» از تعبیرات و دیدگاه‌های فلسفی و مفاهیم علمی مدد گرفته و اگر در برخی احادیث، عباراتی صریح یا تلویحی در تأیید آرای فلسفی یا سازگار با آنها دیده، از ذکر آن ابا نداشته، اگرچه خود نظر مخالف را ترجیح داده است؛ همچنان‌که از برخی از فلاسفه، خصوصاً میرداماد و [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیرالدین طوسی]]، با احترام نام برده و نسبت دادن کفر را به فلاسفه مسلمان، به‌خاطر داشتن آرای مخالف با ظواهر روایی، نهی کرده است. در اشاراتی که به‌مناسبت، به صوفیه کرده، روش آنان را در دریافت حقایق تعبیرات علمی نپسندیده و از مراسم عبادی آنان انتقاد کرده است. همچنان‌که با تصریح به مقامات علمی و الهی ائمه شیعه، غلو درباره آنان یا نسبت دادن مقاماتی بدون مستند نقلی به ایشان را برنتافته است. این نکته را نیز بارها یادآوری کرده که فهم کامل همه آیات و احادیث برای ما ممکن نیست، ایمان اجمالی به آنچه از اولیای دین رسیده کافی است و نباید بدون دلیل دست به تأویل آنها زد یا آنها را کنار گذاشت. به برخی از دانشمندان امامیه نیز به‌خاطر رعایت نکردن این نکته اعتراض کرده است.<ref>ر.ک: همان، ص273</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۱۷۶: | خط ۱۵۹: | ||
در پایان جلد 102 تصاویری از دست‌خط صاحب رياض العلماء عبدالله افندی، شاگرد علامه مجلسی به نمایش گذاشته شده است. | در پایان جلد 102 تصاویری از دست‌خط صاحب رياض العلماء عبدالله افندی، شاگرد علامه مجلسی به نمایش گذاشته شده است. | ||
==پانویس == | ==پانویس== | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
#[[:noormags:30719|انصاری، ناصرالدین، کتاب‌شناسی | #[[:noormags:30719|انصاری، ناصرالدین، کتاب‌شناسی بحارالأنوار، آینه پژوهش، خرداد و تیر 1377، شماره 50، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز)]]. | ||
# طارمی، حسن، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، 1375ش. | # طارمی، حسن، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، 1375ش. | ||
# مطیع، مهدی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1381ش. | # مطیع، مهدی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1381ش. | ||
== وابسته‌ها == | {{جوامع روایی شیعه}} | ||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | {{وابسته‌ها}} | ||
[[ترجمه جلد شانزدهم بحار الأنوار: آداب معاشرت]] | [[ترجمه جلد شانزدهم بحار الأنوار: آداب معاشرت]] | ||
| خط ۱۹۳: | خط ۱۷۹: | ||
[[آسمان و جهان]] | [[آسمان و جهان]] | ||
[[ترجمه جلد چهارم | [[ترجمه جلد چهارم بحارالأنوار]] | ||
[[المعجم المفهرس لأعلام احاديث بحارالأنوار]] | |||
[[معجم اشعار المعصومين علیهم‌السلام الواردة في بحارالانوار ما نظموه و ما انشدوه]] | |||
[[ | [[المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث بحارالأنوار]] | ||
[[ | [[اخلاق اسلامی]] | ||
[[ترجمه جلد هفتم | [[ایمان و کفر از کتاب بحارالأنوار]] | ||
[[ترجمه جلد هفتم بحارالأنوار: بخش امامت]] | |||
[[التعليق على كتاب بحار الأنوار]] | |||
[[بنادر البحار]] | [[بنادر البحار]] | ||
[[ترجمه | [[ترجمه بحارالأنوار، قسمت سوم از جلد پانزدهم]] | ||
[[ترجمه جلد هفدهم بحارالأنوار: کتاب الروضه در مبانی اخلاق از طریق آیات و روایات]] | [[ترجمه جلد هفدهم بحارالأنوار: کتاب الروضه در مبانی اخلاق از طریق آیات و روایات]] | ||
[[ترجمه جلد هفدهم | [[ترجمه جلد هفدهم بحارالأنوار: در مواعظ امامان علیهم‌السلام]] | ||
[[ترجمۀ جلد دهم | [[ترجمۀ جلد دهم بحارالأنوار]] | ||
[[ترجمه جلد دوازدهم | [[ترجمه جلد دوازدهم بحارالأنوار]] | ||
[[ترجمه جلد یازدهم | [[ترجمه جلد یازدهم بحارالأنوار]] | ||
[[ترجمه جلد یازدهم | [[ترجمه جلد یازدهم بحارالأنوار]] | ||
[[ترجمه جلد دوازدهم | [[ترجمه جلد دوازدهم بحارالأنوار]] | ||
[[زندگانی حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها؛ ترجمه و تحقیق از جلد ۴۳ بحار الانوار (ترجمۀ روحانی)]] | [[زندگانی حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها؛ ترجمه و تحقیق از جلد ۴۳ بحار الانوار (ترجمۀ روحانی)]] | ||
[[ترجمۀ جلد دهم | [[ترجمۀ جلد دهم بحارالأنوار]] | ||
[[ترجمه جلد یازدهم | [[ترجمه جلد یازدهم بحارالأنوار]] | ||
[[شیعه در پیشگاه قرآن و | [[شیعه در پیشگاه قرآن و اهل‌بیت علیهم‌السلام]] | ||
[[مهدی موعود]] | [[مهدی موعود]] | ||
[[ | [[بحارالأنوار]] | ||
[[ترجمۀ جلد دهم بحارالأنوار]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده:حدیث]] | [[رده:حدیث]] | ||
[[رده:متون احادیث]] | [[رده: متون احادیث]] | ||
[[رده:احادیث شیعه]] | [[رده:احادیث شیعه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۹ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۰۹
| بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | میانجی، ابراهیم (مصحح)
میاموی، محمدکاظم (مصحح) علوی، عبدالزهراء (محقق) عابدی زنجانی، یحیی (مصحح) مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (نویسنده) محمودی، محمدباقر (مصحح) ربانی شیرازی، عبدالرحیم (مصحح) غفاری، علی‌اکبر (مصحح) مصباح یزدی، محمدتقی (مصحح) مسترحمی، هدایت‌الله (مصحح) بهبودی، محمدباقر (مصحح) خرسان، سید محمدمهدی (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | بحارالأنوار |
| ناشر | دار إحياء التراث العربي |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| چاپ | 1 |
| موضوع | احادیث احکام - قرن 12ق.
احادیث اخلاقی - قرن 12ق. احادیث شیعه - قرن 12ق. امامت پیامبران چهارده معصوم - سرگذشت‌نامه خاندان نبوت - سرگذشت‌نامه مجتهدان و علما - سرگذشت‌نامه محدثان شیعه - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 110 |
| کد کنگره | BP 136 /م3ب3 1300 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، مشهورترین، مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر علمى محمدباقر مجلسى (1037-1110 یا 1111ق)، مجموعه‌ای گسترده از احادیث امامیه است و گاه به «دائرةالمعارف بزرگ احادیث شیعه» لقب گرفته است.[۱].
کتاب توسط جمعی از علما به نام‌های هدایت‌الله مسترحمی، علی‌اکبر غفاری، محمدباقر بهبودی، محمدتقی مصباح یزدی، محمدباقر محمودی، محمدمهدی خرسان، عبدالرحیم ربانی شیرازی، محمدکاظم میاموی، ابراهیم میانجی، یحیی عابدی زنجانی و عبدالزهراء علوی تصحیح و تحقیق شده است.
زمان نگارش
عزم مؤلف بر نگاشتن این کتاب، از 1070ق، پس از نگارش کتاب فهرس مصنفات الأصحاب جزم شده است و اولین تاریخ ثبت شده در خود کتاب 1072ق، است و سوادنامه آن در 1104 یا 1106ق، به پایان رسیده است، هرچند پاک‌نویس کتاب تا پس از فوت مؤلف و توسط شاگردان او همچنان ادامه داشته است..[۲].
شروع کار تألیف بحارالأنوار در زمان شاه سلیمان اول صفوی (1077-1105ق) بود و اتمام کار به دوره سلطنت شاه سلطان حسین اول (1105-1135) برمی‌گردد[۳]..
نویسندگان بحارالأنوار
مجلسی، برای اجرای چنین کار عظیمى از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخى منابع، شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و کسانى چون میرزا عبدالله افندی، میر محمدصالح حسینى، ملا ذوالفقار، ملا محمدرضا، عبدالله بن نورالدین بحرینى، نعمت‌الله جزایری و آمنه خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند[۴].
کار گروهى او که از ابتکارات تألیف به حساب می‌آید، شباهتى نیز به کار نگارش دائرةالمعارف فلسفى توسط گروه اخوان‌الصفا دارد؛ با این تفاوت که وی تسلط کامل و یک‌تنه بر همه مراحل کار داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحى‌شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها، از متن، سند و... و همچنین تنظیم توسط خود وی صورت می‌گرفته است.[۵].
انگیزه نگارش
آنچه مجلسى به‌عنوان انگیزه شخصى بیان می‌کند، حفظ آثار گذشتگان و جلوگیری از نابودی آنهاست؛ متونى که به‌واسطه غرض‌ورزی فاسدان، بى‌توجهى جاهلان، استیلای سلاطین گمراه و مخالف با اهل‌بیت(ع)، رواج علوم باطل و نیز کم‌اعتنایى به احادیث، در حال از بین رفتن بوده و جامعه آن روز برای هدایت و استفاده، به آنها نیازی مبرم داشته است.[۶].
ساختار
مؤلف ابتدا عناوین مجلدات کتاب خود را انتخاب می‌کرد و سپس برای هر عنوان باب‌هایى می‌گشود. در ذیل هر باب پیش از هر چیز آیات قرآنى متناسب آن را فهرست می‌کرد که این کار او بسیار به کار فیض کاشانى در الوافي نزدیک است. آنگاه برای هر آیه، تفسیری مناسب، با استفاده از نظرات مفسران و توضیحات خود می‌نگاشت؛ این کار را از جلد 5 به‌صورت جدی آغاز کرده و در جزء 7 و 9، به‌مناسبت بحث توحید و صفات الهى به اوج خود رسانده است.[۷].
در مرحله بعدی، روایات متناسب با هر باب را در ذیل عنوان گنجانده و سندهای آن را نیز با رعایت اختصار نقل کرده است. هدف او از این اختصار جلوگیری از پر کردن و افزودن حجم ابواب یا مزین کردن کتاب است؛ اما آنها را به‌کلى حذف نکرده است تا تحلیل سند ناممکن شود. آنگاه توضیحات و شرح خود را بر روایات، نگاشته و در این قسمت از نظرات دیگر صاحب‌نظران نیز یاری گرفته و به نقل و گاه نقد اقوال آنان پرداخته است. وی در انتخاب روایات، اساس کار را بر تناسب کل یا جزء روایت با عنوان باب قرار داده است و البته آنجا که روایت را تقطیع کرده، وعده آوردن متن کامل آن را در جای دیگر داده است. این توضیحات او در 10 جلد (در مجموعه 25 جلدی) آخر کتاب دیده نمی‌شود؛ زیرا 10 جلد آخر توسط شاگردش میرزا عبدالله افندی، یا به قولى توسط میر محمدصالح حسینى پاک‌نویس شد و از سوادنامه به بیاض آمد؛ برای اینکه عمر مجلسى به انجام این کار کفاف نداده بود؛ هرچند برخى نیز این نظر تاریخى را نپذیرفته‌اند[۸].
ابتکارات تألیف بحارالأنوار به همین اندازه محدود نمی‌شود؛ نوعى تفسیر موضوعى برای قرآن با بیش از 900 موضوع اصلى و 400 موضوع فرعى و سبک تبویب آن که گونه‌ای از فهرست موضوعى برای احادیث شیعى است، نیز قابل توجه است.[۹].
طرح اولیه بحار، آن‌گونه که مؤلف در نظر داشته، در 25 مجلد بوده، ولی چون او مجلد پانزدهم را با در نظر گرفتن حجم به دو مجلد تقسیم کرده، این اثر، 26 مجلد شده است که هرکدام به یک موضوع اصلی اختصاص دارد و شامل چندین باب است. بیشتر موضوعات، تقسیمات فرعی نیز دارند[۱۰].
مؤلف خود در آغاز کتاب ابتدا منابع شیعى خود را، بیش از 387 اثر از 25 نویسنده معرفى می‌کند و سپس به سراغ منابع اهل سنت می‌رود که برای حجت آوردن یا رد کردن یا نقد کردن یا تتمیم فایده و تأیید روایات شیعى مورد استفاده قرار داده و شمار آنها به 85 منبع بالغ شده است و سپس برای تصحیح الفاظ یا تعیین معانى به سراغ کتب لغت یا شروح اخبار عامه می‌رود و 20 کتاب لغوی و 13 کتاب شرح را برمى‌شمارد؛ هرچند این تنها منابع وی نیست و او به‌صراحت منابعى را نیز در حین کار معرفى می‌کند، به‌گونه‌ای که مجموعه کتب مورد استفاده او به حدود 630 کتاب و اثر می‌رسد[۱۱].
گزارش محتوا
فصول پنج‌گانه مقدمه کتاب، در بیان اصول و کتاب‌هایی است که بحار از آنها فراهم گشته و توثیق مصادر و اختلافی که در مصادر است و بیان رموزی که در کتاب به کار رفته و خواننده باید از آن رموز آگاه باشد و اصطلاحات مؤلف در اختصار اسناد و غیر اینها[۱۲].
فهرست این دایرة‌المعارف بدین قرار است:
- جلد اول (ج1 و ج2 چاپ جدید): مشتمل است بر کتاب عقل و جهل و فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعد کلیه‌ای که از اخبار به دست آمده است و نکوهش قیاس.
- جلد دوم (ج3 و ج4 چاپ جدید): مشتمل است بر کتاب توحید، صفات سلبیه و ثبوتیه (غیر عدل) و اسماء حسنای خداوند و شرح برخی خطبه‌ها و کتاب توحید مفضل و رساله اهلیلجه منسوب به امام صادق(ع).
- جلد سوم (ج5 تا 8 چاپ جدید): مشتمل است بر کتاب عدل و مشیت و اراده و قضا و قدر، هدایت و ضلالت، امتحان و طینت و میثاق و آنچه مربوط به آنهاست و توبه، فلسفه احکام، مقدمات مرگ و برزخ و قیامت، وحشت از عالم برزخ و قیامت، شفاعت و وسیله، بهشت و دوزخ.
- جلد چهارم (ج9 و 10 چاپ جدید): مشتمل است بر کتاب احتجاجات و مناظرات پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) و برخی دانشمندان و تمام کتاب علی بن جعفر.
- جلد پنجم (ج11 تا 14 چاپ جدید): مشتمل است بر داستان پیامبران از آدم تا خاتم، اثبات عمصمت انبیا و پاسخ به اشکالات مطرح‌شده پیرامون عصمت پیامبران.
- جلد ششم (ج15 تا 22 چاپ جدید): مشتمل است بر زندگی پیامبر اکرم(ص) از هنگام ولادت تا وفات و داستان اجداد آن حضرت و شرح حقیقت معجزه و اعجاز قرآن و شرح حال ابوذر، مقداد، سلمان و برخی دیگر از اصحاب پیامبر.
- جلد هفتم (ج23 تا 27 چاپ جدید): مشتمل است بر مشترکات زندگانی ائمه اطهار(ع) و شرایط امامت و آیاتی که در وصف آنان نازل شده است، چگونگی تولد ائمه دین و عجائب شئون آنها، دانش آنان و برتری ایشان بر پیامبران گذشته، ثواب دوستی آنان و فضیلت فرزندان ایشان و در آخر کتاب برخی از مناظرات شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی در تفضیل ائمه آمده است.
- جلد هشتم (ج28 تا 34 چاپ جدید): مشتمل است بر فتنه‌هایی که پس از پیامبر(ص) روی داد، شرح حال خلفای سه‌گانه و آنچه در روزگار آنان رخ داد، داستان جنگ‌های جمل، صفین، نهروان و غارت‌های معاویه در نواحی عراق، شرح حال برخی یاران علی(ع) و شرح قسمتی از اشعار منسوب به امیرالمؤمنین و شرح بعضی از نامه‌های حضرت.
- جلد نهم (ج35 تا 42 چاپ جدید): مشتمل است بر احوال امیرالمؤمنین(ع) از ولادت تا شهادت، سرگذشت ابوطالب و ایمان آن حضرت و نصوص بر ائمه اطهار و اینکه دوازده نفر هستند و احوال گروهی از اصحاب امام علی(ع).
- جلد دهم (ج43 تا 45 چاپ جدید): مشتمل است بر سرگذشت حضرت فاطمه زهرا(س)، امام حسن و امام حسین(ع) و خون‌خواهی مختار از قاتلین کربلا.
- جلد یازدهم (ج46 تا 48 چاپ جدید): مشتمل است بر داستان زندگی حضرات: امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم(ع) و برخی از اصحاب و فرزندان آن بزرگواران.
- جلد دوازدهم (ج49 و 50 چاپ جدید): مشتمل است بر شرح حال حضرات امام رضا، امام جواد، امام هادی و امام عسکری(ع) و زندگانی برخی از یاران و شاگردان ایشان.
- جلد سیزدهم (ج51 تا 53 چاپ جدید): مشتمل است بر شرح زندگانی حضرت بقیةالله الاعظم و اثبات رجعت.
- جلد چهاردهم (ج54 تا 63 چاپ جدید): مشتمل است بر آسمان و جهان، لوح، قلم، عرش، کرسی، پرده‌های حجاب، اثبات حدوث جهان، آسمان‌ها، ستارگان، سیارات، جن و ملائکه و اقسام آنها، زمین، عناصر، موالید، معادن، گیاهان، جانوران، خواص آنها، صید و ذبح حیوانات، حلال و حرام آنها، منافع ادویه، میوه‌جات، سبزیجات، عقاقیر و خواص طبی آنها، انسان، نفس، روح، تشریح بدن، علم طب، وضع جغرافیایی شهرها، بقعه‌ها، صحراها، دریاها و نقاط مختلف زمین، احکام ظروف از نظر فقه اسلامی، کتاب طب النبي و طب الرضا.
- جلد پانزدهم (ج64 تا 72 چاپ جدید): مشتمل است بر ایمان و کفر و صفات مؤمنین و فضائل ایشان و کفر و اخلاق ناپسند در چهار قسمت:
- الف)- شرایط ایمان، صفات مؤمنین و فضیلت‌های شیعیان و صفات آنها در جلد 64 و 65؛
- ب)- اخلاق شایسته و اسباب نجات انسان در سه جلد 66 تا 68؛
- ج)- اخلاق ناشایست، کفر و شاخه‌های آن در دو جلد 69 و 70؛
- د)- آداب معاشرت در جلدهای 71 و 72.
- جلد شانزدهم (ج73 چاپ جدید): مشتمل است بر آداب و سنن، زینت‌ها، تجملات، پاگیزگی و سرمه کشیدن، استعمال عطریات و روغن‌ها، مسکن، خواب و بیداری، مسافرت، نواهی و گناهان و حدود آنها.
- جلد هفدهم (ج74 و 75 چاپ جدید): این مجلد دربرگیرنده مواعظ و حکمت‌های خداوند در قرآن کریم و گفتار گهربار پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) و رساله مفضل بن عمر به شیعیان و حکایت بلوهر و یوذاسف است.
- جلد هجدهم (ج77 تا 88 چاپ جدید): این جلد در دو بخش است:
- الف)- در طهارت و مسائل آن؛
- ب)- در صلات و احکام آن، همراه با رساله «إزاحة العلة» شاذان بن جبرئیل قمی در شناخت قبله و دعاهای هفته و صلوات مخصوصه و نمازهای عید فطر و قربان و آیات و حاجت.
- جلد نوزدهم (ج89 تا 92 چاپ جدید): این جلد نیز در دو بخش تدوین شده است:
- الف)- فضایل قرآن، آداب و ثواب قرائت آن، اعجاز قرآن و تمام تفسیر نعمانی؛
- ب)- ذکر و اقسام آن، دعا و شرایط آن، تعویذات، حرزها، دعای دردها، ادعیه هفته، ماه و سال، صحیفه ادریس پیامبر(ع).
- جلد بیستم (ج93 تا 95 چاپ جدید): مشتمل است بر زکات و صدقه، خمس، کتاب روزه و اعمال سال.
- جلد بیست‌ویکم (ج96 و قسمتی از ج97 چاپ جدید): مشتمل است بر اعمال حج و عمره، احوال مدینه، جهاد و مرابطه، امر به معروف و نهی از منکر.
- جلد بیست‌ودوم (ادامه ج97 تا 99 چاپ جدید): مشتمل است بر آداب زیارت ائمه(ع) و کتاب المزار.
- جلد بیست‌وسوم (ج100 و بخشی از ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام عقود و ایقاعات از: مکاسب، تجارات، دین و قرض، وصیت، ازدواج، طلاق و عتق.
- جلد بیست‌وچهارم (ادامه ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام لقطه، میراث، قصاص و دیات.
- جلد بیست‌وپنجم (ج102 تا 107 چاپ جدید): فهرست مصادر، اجازات، تمام فهرست منتجب‌الدین رازی، منتخب کتاب «سلافة العصر» سید علی خان شیرازی، اوایل کتاب‌های اجازات سید بن طاووس، اجازه بزرگ علامه حلی برای بنی‌زهره، اجازه شهید اول و دوم و غیر ایشان تا زمان مؤلف بزرگوار[۱۳].
سه جلدپایانی کتاب به فهرست محتویات جلدهای اول تا 107 اختصاص دارد.
در این کتاب، برخی عناوین هست که در کتب حدیثی پیش از بحار به‌صورت مستقل وجود نداشته و مؤلف آنها را از امتیازات تألیف خود شمرده است؛ مانند «كتاب العدل و المعاد»، «كتاب السماء و العالم»، تاریخ انبیا و ائمه(ع)[۱۴].
علاوه بر حجم قابل ملاحظه روایات، انتخاب موضوعات متنوع نیز، اهمیت و ارزش بحارالأنوار را بالا برده است؛ چنان‌که دیده می‌شود، مباحث اعتقادات، احکام، جهان غیب، اخلاق و آداب و حتى طبیعیات و علوم طبیعى، تاریخ و فرهنگ شیعه و ادبیات عامیانه آن و... از چشم مؤلف دور نمانده است. وی همچنین در مباحث فقهى، به مسائلى که مردم بدان احتیاج مستمر داشته‌اند و مورد پرسش بوده، حجم بیشتری را اختصاص داده است که همه اینها شناخت کافى او از مقتضیات عمومى جامعه را می‌رساند[۱۵].
تنوع موضوعى از سویى و هدف اصلى مؤلف برای حفظ میراث شیعه از سویى دیگر، او را واداشته تا از منابع بسیار و متنوعى استفاده کند که به‌یقین از حیث آمار کم‌نظیرترین مجموعه حدیثى تألیف‌شده است. به‌جز این آمار، تنوع فراوانى هم در موضوعات منابع دیده می‌شود. هرچند منابع او بیش از همه جنبه حدیثى و فقهى دارند، اما موضوعات تفسیری، تاریخى، کلامى و ادبى، لغت، سیاست مدن، اخلاق و حتى علوم طبیعى، پزشکى، نجوم و ریاضى، جغرافیا و... نیز در منابع او یافت می‌شود. کوشش فراوان او برای جمع‌آوری منابع، زبان‌زد شده است. بنا به روایتى برای به دست آوردن کتاب مدينة العلم ابن بابویه که تصور می‌شد در یمن وجود دارد، گروهى را با هدایای فراوان به سراغ حاکم آنجا می‌فرستد تا کتاب را به دست آورد[۱۶].
مؤلف، موضوعات را بر اساس عناوین و ترتیب موضوعات کتب اخبار و کلام و فقه و تاریخ تقسیم‌بندی کرده و با توجه به موضوع اصلی کتاب، که حدیث است، افق‌های جدیدی را برای تحقیق گشوده است؛ برای مثال مباحث کلامی احباط و تکفیر و ارزاق و آجال یا آنچه در ابواب گوناگون «السماء و العالم» آمده و احادیث آنها نقل و بررسی شده، امکان دستیابی به دیدگاه‌های کلامی مبتنی بر منابع اولیه دین (قرآن و خصوصاً حدیث) و نیز بررسی انتقادی و مقایسه تطبیقی آرای کلامی با بیانات دینی را فراهم آورده است. همچنین گردآوری احادیث ناظر بر یک موضوع در یک جا، در فهم مرادات آنها مؤثر بوده و به‌علاوه، تعارض احتمالی بین نقل‌های مختلف نیز نشان داده شده است. شرح و بیان مجلسی در این مقولات، یکی از نمونه‌های خوب همین‌گونه تحقیقات است. بااین‌همه در برخی از کتاب‌های بحار عناوینی دیده می‌شود که بستگی مستقیم به موضوع ندارد و در آثار مشابه دیگر، ذیل موضوع دیگری مطرح شده است؛ از آن جمله است: ابوابی از علوم حدیثی و قواعد فقهی و اصولی مذکور در کتاب «العلم»، إبطال التناسخ مذکور در کتاب «التوحيد»، مباحث کلامی آجال، وعد و وعید و حبط و تکفیر، احکام راجع به تکلیف، علل احکام و شرایع، علّت آفرینش انسان، مذکور در «أبواب العدل»، طاعون و فرار از آن مذکور در «أبواب الموت»، داستان برخی اشخاص و اقوام و سلاطین، مذکور در کتاب «النبوّة»، وقایع دوران حکومت امیر مؤمنان علی(ع) و احکام فقهی بُغات، مذکور در کتاب «الفتن»، ابوابی چون علم نجوم و احکام فقهی آن، سعد و نحس ایّام، سِحر، رؤیا، مداوا با اشیای حرام از نظر فقهی، حقوق حیوانات، احکام صید و ذباحه، آداب الأكل و لواحقها، الأشربة و آداب الشّرب، مذکور در کتاب «السماء و العالم» و مباحث فقهی راجع به حدود، مذکور در کتاب «الآداب و السنن»[۱۷].
مؤلّف بعد از اتمام برخی مجلّدات، بر آن شده است که تفسیر آیات هر باب را بنویسد و این کار را جز برای دو مجلّد اول، به انجام رسانیده و به همین سبب، شماری از مجلّدات به دو صورت باتفسیر و بی‌تفسیر منتشر شده است. این قسمت را در هر باب با عنوان «التفسير» مشخص کرده است که عمدتاًً از مجمع البيان طبرسی و مفاتيح الغيب رازی آورده و به تفاسیر دیگری از جمله أنوار التنزيل بیضاوی، الدّر المنثور سیوطی، معالم التنزيل بغوی و الكشاف زمخشری نیز رجوع کرده است. در شرح احادیث که شامل توضیح لغات و اصطلاحات، تفسیر عبارات پیچیده یا مبهم، معرّفی مذاهب و فرق، نقل وقایع تاریخی، شرح دیدگاه‌های کلامی و فلسفی، تبیین مباحث اخلاقی، بررسی آرای فقهی، نقل اخبار از منابع حدیثی عامّه در تأیید یا توضیح حدیث و غیره می‌شود و در فصول یا فقراتی با عنوان ایضاح، تنویر، تذنیب، تذییل، تکمله، فذلکه، غریبه، أقولُ و بیش از همه «بیان» مشخص شده، از مآخذ اصلی هر موضوع استفاده کرده است.[۱۸].
پایبندی مؤلّف به ذکر مآخذ مطالب متن و شرح، در سراسر کتاب مشهود است و حتی در نقل مسموعات از معاصران و استادان نیز این شیوه را ترک نکرده است؛ برای مثال، در شرح عبارتی از یک حدیث می‌گوید: «و قد أجاب بعضُ من عاصَرْناه». به‌طور کلّی می‌توان گفت که مجلسی به‌ندرت از معاصران خود نام برده و به آنها به‌صورت «بعض المعاصرين»، «بعض الأزكياء»، «بعض المحققين من المعاصرين»، «بعض الأفاضل المدققين ممن كان في عصرنا» و «بعض من عاصرناه» اشاره کرده؛ همچنان‌که نام برخی دیگر از قدما را نیز به عللی، مگر به‌ندرت، نیاورده است. اما درباره احادیث متن، گذشته از ذکر مأخذ، سند حدیث را برای اجتناب از ارسال آورده و اختلافات سند و متن را در مآخذ مختلف نشان داده و گاهی نظر ترجیحی یا اصلاحی خود را اظهار کرده است. بااین‌همه، به‌منظور احتراز از تطویل، برای راویان و گاهی برای یک سند، نام اختصاری تعیین کرده و آنها را در فصل چهارم مقدّمه کاملاً توضیح داده است. البته در مباحث فقهی، به دلیل احتیاط زیاد، نام مآخذ و نیز سند را به همان صورت اصلی ذکر کرده است. همچنین شماری از احادیث را از نظر سند و متن بررسی کرده و غریب بودن مضمون یا ضعف طریق یا ناسازگاری آنها با مقبولات و مسلّمات دینی و غیره را یادآوری کرده است.[۱۹].
دفاع او از آرای امامیه و تبیین آنها در صورت لزوم و پاسخگویی به اعتراضات و نیز انتقاد از دانشمندانی که مطالب نادرستی را درباره شیعه مطرح کرده‌اند، در ابواب مختلف کتاب دیده می‌شود. مؤلّف کوشیده است دیدگاه‌های شیعه امامیه را، در مسائل اعتقادی و فقهی و حدیثی و...، با مضامین احادیث تطبیق دهد؛ اما اگر لازمه این کار تأویل بدون دلیل حدیث یا مخالفت با شماری از احادیث باشد، از آن احتراز کرده و چه‌بسا آرای دانشمندان اهل سنّت را ترجیح داده است. بااین‌همه، اصرار او بر تطبیق روایات ناظر به اراده خدا، بر آنچه متکلّمان امامیه گفته‌اند، شایان دقت است. همچنین شماری از قواعد اصولی و فقهی قابل استنباط از روایات را در یک باب گرد آورده و در برخی از باب‌ها نیز به مبانی اصولی و احیاناًً نظر مخالف خود با رأی مقبول و مشهور اشاراتی کرده است. در بررسی احادیث، همان شیوه‌های معمول را به کار گرفته و نسبت به احادیث وِجاده‌ای و مکاتبه‌ای، در صورت وجود قراینی بر صحّت انتساب، عمل به آنها را روا شمرده و درباره لزوم اجازه روایت، خصوصاً برای کتب معتبر و متداول، تردیدهایی را نقل کرده است. اخبار راویان غیر شیعه را غالباً ً در مقام تأیید یا احتجاج آورده و از برخی مؤلّفان شیعی ـ که در مباحث اخلاقی و آداب و سنن به این اخبار مراجعه کرده یا آنها را، بدون تفکیک از احادیث امامیه، در کتب خود ذکر کرده‌اند ـ انتقاد نموده است. البته او گذشته از بررسی سندی روایات، در بازشناسی محتوایی آنها نیز اهتمام بسیار داشته و آن را در قبول یا ردّ روایات به کار گرفته است؛ همچنان‌که در فهم مراد روایات نیز به همین اصل توجه داشته است. مجلسی در این کتاب به فلاسفه، خصوصاً فلاسفه مسلمان به دلیل اعتماد بیش از اندازه به عقل و استناد به مبانی ظنّی و نیز عدم توجّه کامل به ارشادات دینی یا تکلّف در تطبیق یافته‌های فلسفی بر تعبیرات دینی، بی‌مهر بوده است. وی بااین‌همه در تبیین عبارات احادیث، خصوصاً درمجلّد «السماء و العالَم» از تعبیرات و دیدگاه‌های فلسفی و مفاهیم علمی مدد گرفته و اگر در برخی احادیث، عباراتی صریح یا تلویحی در تأیید آرای فلسفی یا سازگار با آنها دیده، از ذکر آن ابا نداشته، اگرچه خود نظر مخالف را ترجیح داده است؛ همچنان‌که از برخی از فلاسفه، خصوصاً میرداماد و خواجه نصیرالدین طوسی، با احترام نام برده و نسبت دادن کفر را به فلاسفه مسلمان، به‌خاطر داشتن آرای مخالف با ظواهر روایی، نهی کرده است. در اشاراتی که به‌مناسبت، به صوفیه کرده، روش آنان را در دریافت حقایق تعبیرات علمی نپسندیده و از مراسم عبادی آنان انتقاد کرده است. همچنان‌که با تصریح به مقامات علمی و الهی ائمه شیعه، غلو درباره آنان یا نسبت دادن مقاماتی بدون مستند نقلی به ایشان را برنتافته است. این نکته را نیز بارها یادآوری کرده که فهم کامل همه آیات و احادیث برای ما ممکن نیست، ایمان اجمالی به آنچه از اولیای دین رسیده کافی است و نباید بدون دلیل دست به تأویل آنها زد یا آنها را کنار گذاشت. به برخی از دانشمندان امامیه نیز به‌خاطر رعایت نکردن این نکته اعتراض کرده است.[۲۰].
وضعیت کتاب
فهرست محتویات هر جلد در پایان همان جلد آمده است؛ علاوه بر آن، سه جلد پایانی کتاب؛ یعنی جلدهای 108 تا 110 نیز به فهرست محتویات کتاب اختصاص یافته است.
پاورقی‌ها شامل مستندات مطالب کتاب، ترجمه برخی از روایان و اعلام متن، بررسی اسناد متن و... می‌باشد.
جلد 103 تماما به خط مؤلف است و در جلدهای 104 تا 107 علاوه بر متن اجازه نقل روایت صادرشده، تصاویر آنها نیز آمده است.
در پایان جلد 102 تصاویری از دست‌خط صاحب رياض العلماء عبدالله افندی، شاگرد علامه مجلسی به نمایش گذاشته شده است.
پانویس
- ↑ مطیع، مهدی، ج11، ص370
- ↑ همان
- ↑ ر.ک: همان، ص370
- ↑ ر.ک: همان، ص371
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص371
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ طارمی، حسن، ج2، ص268
- ↑ مطیع، مهدی، ج11، ص372
- ↑ انصاری، ناصرالدین، ص95
- ↑ همان، ص95 و 96
- ↑ ر.ک: طارمی، حسن، ج2، ص268
- ↑ ر.ک: مطیع، مهدی، ج11، ص372
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: طارمی، حسن، ج2، ص270
- ↑ ر.ک: همان، ص272
- ↑ ر.ک: همان، ص272 و 273
- ↑ ر.ک: همان، ص273
منابع مقاله
- انصاری، ناصرالدین، کتاب‌شناسی بحارالأنوار، آینه پژوهش، خرداد و تیر 1377، شماره 50، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
- طارمی، حسن، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، 1375ش.
- مطیع، مهدی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1381ش.
جوامع روایی شیعه | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| جوامع حدیثی |
|  | ||||
| محدثین | شیخ کلینی · شیخ صدوق · شیخ طوسی · علامه مجلسی · شیخ طبرسی · مقدس اردبیلی · شیخ حر عاملی · علامه امینی | |||||
وابسته‌ها
ترجمه جلد شانزدهم بحار الأنوار: آداب معاشرت
ترجمه جلد شانزدهم بحار الأنوار: در آداب و سنن
المعجم المفهرس لأعلام احاديث بحارالأنوار
معجم اشعار المعصومين علیهم‌السلام الواردة في بحارالانوار ما نظموه و ما انشدوه
المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث بحارالأنوار
ایمان و کفر از کتاب بحارالأنوار
ترجمه جلد هفتم بحارالأنوار: بخش امامت
ترجمه بحارالأنوار، قسمت سوم از جلد پانزدهم
ترجمه جلد هفدهم بحارالأنوار: کتاب الروضه در مبانی اخلاق از طریق آیات و روایات
ترجمه جلد هفدهم بحارالأنوار: در مواعظ امامان علیهم‌السلام
زندگانی حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها؛ ترجمه و تحقیق از جلد ۴۳ بحار الانوار (ترجمۀ روحانی)