ابن طهمان‌، ابراهيم‌: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - '↵↵|' به ' |')
    برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
    جز (جایگزینی متن - '| کد مؤلف = AUTHORCODE' به '| کد مؤلف =AUTHORCODE')
     
    (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    {{جعبه اطلاعات زندگی‌نامه
    {{جعبه اطلاعات زندگی‌نامه
    | عنوان = ابن طهمان‌، ابوسعيد ابراهيم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعيب‌) خراسانى‌ هروی
    | عنوان = ابن طهمان‌، ابوسعید ابراهیم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌) خراسانى‌ هروی
    ‌| تصویر = NUR00000.jpg
    ‌| تصویر = NUR00000.jpg
    | اندازه تصویر =  
    | اندازه تصویر =  
    | توضیح تصویر =  
    | توضیح تصویر =  
    | نام کامل = ابراهيم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعيب‌
    | نام کامل = ابراهیم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌
    | نام‌های دیگر = ابن طهمان‌، ابوسعيد ابراهيم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعيب‌) خراسانى‌ هروی؛
    | نام‌های دیگر = ابن طهمان‌، ابوسعید ابراهیم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌) خراسانى‌ هروی؛
    | لقب = ‌  
    | لقب = ‌  
    | تخلص = ابن طهمان؛
    | تخلص = ابن طهمان؛
    | نسب = خراسانى‌ هروی؛
    | نسب = خراسانى‌ هروی؛
    | نام پدر = طهمان‌ بن‌ شعبه (شعيب‌) خراسانى‌ هروی؛  
    | نام پدر = طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌) خراسانى‌ هروی؛  
    | ولادت = پس از 80ق؛
    | ولادت = پس از 80ق؛
    | محل تولد =  
    | محل تولد =  
    خط ۲۳: خط ۲۳:
    | دین = اسلام؛
    | دین = اسلام؛
    | مذهب =‌ اهل‌سنت؛  
    | مذهب =‌ اهل‌سنت؛  
    | پیشه = فقيه‌، مفسّر، متكلّم‌، محدّث؛‌
    | پیشه = فقیه‌، مفسّر، متکلّم‌، محدّث؛‌
    | منصب =  
    | منصب =  
    | پس از =  
    | پس از =  
    | پیش از =  
    | پیش از =  
    | اساتید =
    | اساتید =
    | مشایخ =‌‌ عبدالله‌ بن‌ دينار، عبدالعزيز بن‌ رفيع‌، ابوزبير محمد بن‌ مسلم‌ مكى‌، موسى‌ بن‌ عقبه‌، حجاج‌ بن‌ حجاج، عمروبن‌ دينار، صفوان‌ بن‌ سليم‌، ابوحنيفه‌ نعمان‌ بن‌ ثابت‌، عبدالله‌ بن‌ مبارك‌، سفيان‌ بن‌ عيينه، خالدبن‌ نزار؛
    | مشایخ =‌‌ عبدالله‌ بن‌ دینار، عبدالعزیز بن‌ رفیع‌، ابوزبیر محمد بن‌ مسلم‌ مکى‌، موسى‌ بن‌ عقبه‌، حجاج‌ بن‌ حجاج، عمروبن‌ دینار، صفوان‌ بن‌ سلیم‌، ابوحنیفه‌ نعمان‌ بن‌ ثابت‌، عبدالله‌ بن‌ مبارک‌، سفیان‌ بن‌ عیینه، خالدبن‌ نزار؛
    ‌| معاصرین = ابو حنيفه‌، مالك‌ بن‌ انس، خليفه‌ مهدی، على‌ بن‌ حسين‌ بن‌ واقد، محمد بن‌ ادريس‌ شافعى‌؛  
    ‌| معاصرین = ابو حنیفه‌، مالک‌ بن‌ انس، خلیفه‌ مهدی، على‌ بن‌ حسین‌ بن‌ واقد، محمد بن‌ ادریس‌ شافعى‌؛  
    ‌  | شاگردان = ابوعبدالله‌ بن‌ البيع‌ الضبى‌، ابوبكر محمد حمويه‌، ابوالعباس‌ عيسى‌ بن‌ محمد، على‌ بن‌ حجر و على‌ بن‌ حشرم‌؛
    ‌  | شاگردان = ابوعبدالله‌ بن‌ البیع‌ الضبى‌، ابوبکر محمد حمویه‌، ابوالعباس‌ عیسى‌ بن‌ محمد، على‌ بن‌ حجر و على‌ بن‌ حشرم‌؛
    | اجازه اجتهاد از =  
    | اجازه اجتهاد از =  
    | درجه علمی = فقيه‌، مفسّر، متكلّم‌، محدّث؛
    | درجه علمی = فقیه‌، مفسّر، متکلّم‌، محدّث؛
    | دانشگاه =  
    | دانشگاه =  
    | حوزه =  
    | حوزه =  
    | علایق پژوهشی =  
    | علایق پژوهشی =  
    | سبک نوشتاری =  
    | سبک نوشتاری =  
    | آثار = 1- السنن‌ (احتمالا مشيخه ابن‌ طهمان‌)؛
    | آثار = 1- السنن‌ (احتمالا مشیخه ابن‌ طهمان‌)؛
    | وبگاه =  
    | وبگاه =  
    | امضا =  
    | امضا =  
    | کد مؤلف = AUTHORCODE63153AUTHORCODE
    | کد مؤلف =AUTHORCODE63153AUTHORCODE
    }}
    }}
    ''' ابن طَهْمان‌، ابوسعيد ابراهيم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعيب‌) خراسانى‌ هروی '''، فقيه‌، مفسّر، متكلّم‌ و محدّث‌ (د 163ق‌/780م‌).
    ''' ابن طَهْمان‌، ابوسعید ابراهیم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌) خراسانى‌ هروی'''، فقیه‌، مفسّر، متکلّم‌ و محدّث‌ (د 163ق‌/780م‌).
     
     
    ==ولادت==
    ==ولادت==


    از تاريخ‌ تولد وی آگاهى‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌. اگر چه‌ با توجه‌ به‌ تاريخ‌ تولد ابوحنيفه‌ كه‌ از ابن‌ طهمان‌ بزرگ‌تر بود ، و تولد ابن‌ مقسم‌ كه‌ از ابن‌ طهمان‌ كوچك‌تر بود، به‌ ويژه‌ اشاره نعيم‌ بن‌ حماد كه‌ گفته‌ است‌ وی بيش‌ از 60 سال‌ از ابن‌ طهمان‌ حديث‌ شنيده‌ است‌، و نيز با توجه‌ به‌ زمان‌ درگذشت‌ ابن‌ طهمان‌، مى‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ او پس‌ از 80ق‌/699م‌ متولد شده‌ است‌.
    از تاریخ‌ تولد وی آگاهى‌ دقیقى‌ در دست‌ نیست‌. اگر چه‌ با توجه‌ به‌ تاریخ‌ تولد ابوحنیفه‌ که‌ از ابن‌ طهمان‌ بزرگ‌تر بود، و تولد ابن‌ مقسم‌ که‌ از ابن‌ طهمان‌ کوچک‌تر بود، به‌ ویژه‌ اشاره نعیم‌ بن‌ حماد که‌ گفته‌ است‌ وی بیش‌ از 60 سال‌ از ابن‌ طهمان‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌، و نیز با توجه‌ به‌ زمان‌ درگذشت‌ ابن‌ طهمان‌، مى‌توان‌ حدس‌ زد که‌ او پس‌ از 80ق‌/699م‌ متولد شده‌ است‌.
     
     
    ==سفرها، استماع حدیث از تابعین==
    ==سفرها، استماع حدیث از تابعین==


    در هر حال‌ ابن‌ طهمان‌ از خاندانى‌ معروف‌ از اهل‌ باشان‌ِ هرات‌ برخاست‌ و در طلب‌ دانش‌ به‌ مرو، نيشابور، عراق‌ و حجاز سفر كرد.
    در هر حال‌ ابن‌ طهمان‌ از خاندانى‌ معروف‌ از اهل‌ باشان‌ِ هرات‌ برخاست‌ و در طلب‌ دانش‌ به‌ مرو، نیشابور، عراق‌ و حجاز سفر کرد.
    وی در اين‌ سفرها از برخى‌ از تابعين‌ چون‌ عبدالله‌ بن‌ دينار، عبدالعزيز بن‌ رفيع‌، ابوزبير محمد بن‌ مسلم‌ مكى‌، موسى‌ بن‌ عقبه‌، حجاج‌ بن‌ حجاج‌ و عمروبن‌ دينار و نيز از گروه‌ زيادی از طبقه بعد يعنى‌ تابعين‌ حديث‌ شنيد. چنانكه‌ برخى‌ از احاديثى‌ كه‌ ابن‌ طهمان‌ روايت‌ كرده‌، به‌ 2 يا 3 واسطه‌ متصلاً يا مرسلاً به‌ پيامبراكرم‌(ص‌) مى‌رسد.
    وی در این‌ سفرها از برخى‌ از تابعین‌ چون‌ عبدالله‌ بن‌ دینار، عبدالعزیز بن‌ رفیع‌، ابوزبیر محمد بن‌ مسلم‌ مکى‌، موسى‌ بن‌ عقبه‌، حجاج‌ بن‌ حجاج‌ و عمروبن‌ دینار و نیز از گروه‌ زیادی از طبقه بعد یعنى‌ تابعین‌ حدیث‌ شنید. چنانکه‌ برخى‌ از احادیثى‌ که‌ ابن‌ طهمان‌ روایت‌ کرده‌، به‌ 2 یا 3 واسطه‌ متصلاً یا مرسلاً به‌ پیامبراکرم‌(ص‌) مى‌رسد.
     
    ابن‌ طهمان‌ هنگام‌ درگذشت‌ ابو حنيفه‌ در بغداد بود و محتملاً اين‌ اقامت‌، پس‌ از نخستين‌ سفر وی به‌ مكه‌ و مدينه‌ بوده‌ است‌. زيرا گفته‌اند كه‌ وی نخست‌ در كوفه‌ ابوحنيفه‌ را ملاقات‌ كرد و احاديث‌ مالك‌ بن‌ انس‌ را بر او عرضه‌ داشت‌ و به‌ دنبال‌ او به‌ بغداد رفت‌ و تا درگذشت‌ او همانجا ماند.
    احتمالاً ابن‌ طهمان‌ در مدينه‌ از مالك‌ حديث‌ شنيده‌ بوده‌ است‌، خاصه‌ كه‌ چند سال‌ بعد حديثى‌ از مالك‌ بن‌ انس‌ به‌ روايت‌ ابن‌ طهمان‌ بر خود مالك‌ در مدينه‌ عرضه‌ داشتند. از اينجا مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ ابن‌ طهمان‌ قبل‌ از ملاقات‌ ابوحنيفه‌ در كوفه‌، در حجاز بوده‌ است‌.
     
    ==ارشاد معتقدین به‌ جهميه، املاء حديث‌‌==
     
    به‌ هر حال‌ ابن‌ طهمان‌ از عراق‌ به‌ خراسان‌ بازگشت‌ و در باشان‌ رحل‌ اقام‌ افكند، اما مدتى‌ بعد دوباره‌ قصد حج‌ كرد و چون‌ به‌ نيشابور رسيد، ارشاد مردم‌ را كه‌ به‌ عقايد جهميه‌ گرويده‌ بودند، به‌ ادمه سفر ترجيح‌ داد و مدتى‌ ماند و عقايد ارجاء را تبليع‌ كرد، از آنجا رهسپار بغداد شد و در اين‌ شهر مدتى‌ به‌ املاء حديث‌ پرداخت‌ و گويا از خليفه‌ مهدی (خلافت‌: 158-169ق‌/775- 785م‌) در آغاز خلافتش‌ مقرری دريافت‌مى‌كرده‌ است‌. با اينهمه‌ اقامت‌ وی در عراق‌ به‌ درازا نكشيد و رهسپار حجاز شد، زيرا در 160ق‌/777م‌ على‌ بن‌ حسين‌ بن‌ واقد در مكه‌ از قول‌ ابن‌ طهمان‌ حديث‌ نوشته‌ است‌.
     
     
    ==وفات==
     
    در برخى‌ منابع‌ به‌ نقل‌ گروهى‌ از محدثان‌ تاريخ‌ درگذشت‌ وی، 158ق‌/775م‌ ذكر شده‌ است‌، اما خطيب‌ بغدادی سال‌ 163ق‌ را درست‌ دانسته‌ است‌.


    ابن‌ طهمان‌ هنگام‌ درگذشت‌ [[ابوحنیفه، نعمان بن ثابت|ابوحنیفه‌]] در بغداد بود و محتملاً این‌ اقامت‌، پس‌ از نخستین‌ سفر وی به‌ مکه‌ و مدینه‌ بوده‌ است‌. زیرا گفته‌اند که‌ وی نخست‌ در کوفه‌ [[ابوحنیفه، نعمان بن ثابت|ابوحنیفه‌]] را ملاقات‌ کرد و احادیث‌ مالک‌ بن‌ انس‌ را بر او عرضه‌ داشت‌ و به‌ دنبال‌ او به‌ بغداد رفت‌ و تا درگذشت‌ او همانجا ماند.


    ==جدال‌های كلامى‌==
    احتمالاً ابن‌ طهمان‌ در مدینه‌ از مالک‌ حدیث‌ شنیده‌ بوده‌ است‌، خاصه‌ که‌ چند سال‌ بعد حدیثى‌ از [[مالک بن انس|مالک‌ بن‌ انس‌]] به‌ روایت‌ ابن‌ طهمان‌ بر خود مالک‌ در مدینه‌ عرضه‌ داشتند. از اینجا مى‌توان‌ دریافت‌ که‌ ابن‌ طهمان‌ قبل‌ از ملاقات‌ [[ابوحنیفه، نعمان بن ثابت|ابوحنیفه‌]] در کوفه‌، در حجاز بوده‌ است‌.


    ابن‌ طهمان‌ در روزگاری مى‌زيست‌ كه‌ جدال‌های كلامى‌ در ابوابى‌ چون‌ اصول‌ اعتقادات‌ و افعال‌ خداوند و كفر و ايمان‌، ميان‌ فرقى‌ چون‌ مرجئه‌ و جهميه‌ و خوارج‌ سخت‌ گرم‌ بود.
    ==ارشاد معتقدین به‌ جهمیه، املاء حدیث‌‌==


    او خود به‌ ارجاء گرويد و برخلاف‌ خوارج‌، ارتكاب‌ گناه‌ به‌ طور مطلق‌ را موجب‌ كفر و خروج‌ از دين‌ نمى‌دانست‌، بلكه‌ برای مرتكبان‌ گناهان‌ كبيره‌ نيز اميد عفو و غفران‌ از سوی پروردگار داشت‌.
    به‌ هر حال‌ ابن‌ طهمان‌ از عراق‌ به‌ خراسان‌ بازگشت‌ و در باشان‌ رحل‌ اقام‌ افکند، اما مدتى‌ بعد دوباره‌ قصد حج‌ کرد و چون‌ به‌ نیشابور رسید، ارشاد مردم‌ را که‌ به‌ عقاید جهمیه‌ گرویده‌ بودند، به‌ ادمه سفر ترجیح‌ داد و مدتى‌ ماند و عقاید ارجاء را تبلیع‌ کرد، از آنجا رهسپار بغداد شد و در این‌ شهر مدتى‌ به‌ املاء حدیث‌ پرداخت‌ و گویا از خلیفه‌ مهدی (خلافت‌: 158-169ق‌/775- 785م‌) در آغاز خلافتش‌ مقرری دریافت‌مى‌کرده‌ است‌. با اینهمه‌ اقامت‌ وی در عراق‌ به‌ درازا نکشید و رهسپار حجاز شد، زیرا در 160ق‌/777م‌ على‌ بن‌ حسین‌ بن‌ واقد در مکه‌ از قول‌ ابن‌ طهمان‌ حدیث‌ نوشته‌ است‌.


    وی همچنين‌ بر جهميه‌ مى‌تاخت‌ و حتى‌ آن‌ها را مانند قدريه‌ كافر مى‌شمرد و چنانكه‌ گفتيم‌ برای ارشاد مردم‌ نيشابور كه‌ به‌ جهميه‌ گرويده‌ بودند، فسخ‌ عزيمت‌ حج‌ كرد.
    ==جدال‌های کلامى‌==


    كتاب‌ سنن‌ وی نيز حاوی اخباری است‌ كه‌ عقايد جهميه‌ را باطل‌ مى‌كند.
    ابن‌ طهمان‌ در روزگاری مى‌زیست‌ که‌ جدال‌های کلامى‌ در ابوابى‌ چون‌ اصول‌ اعتقادات‌ و افعال‌ خداوند و کفر و ایمان‌، میان‌ فرقى‌ چون‌ مرجئه‌ و جهمیه‌ و خوارج‌ سخت‌ گرم‌ بود.


    با اينهمه‌ گفته‌اند كه‌ در اواخر عمر از عقيده ارجاء عدول‌ كرد.
    او خود به‌ ارجاء گروید و برخلاف‌ خوارج‌، ارتکاب‌ گناه‌ به‌ طور مطلق‌ را موجب‌ کفر و خروج‌ از دین‌ نمى‌دانست‌، بلکه‌ برای مرتکبان‌ گناهان‌ کبیره‌ نیز امید عفو و غفران‌ از سوی پروردگار داشت‌.


    هيچ‌يك‌ از منابع‌ به‌ صراحت‌ و قطعيت‌ درباره مذهب‌ وی در فقه‌ سخن‌ نگفته‌اند و اصولاً در روزگار او اين‌ مذاهب‌ يا هنوز پديد نيامده‌ بود يا زعمای آن‌ها هم‌ طراز و هم‌ عصر او بوده‌اند و ابن‌ طهمان‌ گرايش‌ فقهى‌ به‌ آن‌ها نداشته‌ است‌.
    وی همچنین‌ بر جهمیه‌ مى‌تاخت‌ و حتى‌ آن‌ها را مانند قدریه‌ کافر مى‌شمرد و چنانکه‌ گفتیم‌ برای ارشاد مردم‌ نیشابور که‌ به‌ جهمیه‌ گرویده‌ بودند، فسخ‌ عزیمت‌ حج‌ کرد.
    اگر چه‌ برخى‌ نام‌ او را در شمار حنفيان‌ ذكر كرده‌اند، اما ابن‌ طهمان‌ فقط در اعتقاد به‌ ارجاء به‌ روش‌ ابوحنيفه‌ بوده‌ است‌. ابن‌ حنبل‌ در روزگار ابن‌ طهمان‌ هنوز متولد نشده‌ بود، ولى‌ به‌ روايت‌ سمعانى‌ و صفدی وی به‌ ابن‌ طهمان‌ اعتقاد بسيار داشت‌.


    درباره مالك‌ بن‌ انس‌ اگر چه‌ ابن‌ طهمان‌ در مدينه‌ در محضر او بود و از او حديث‌ شنيد، اما دليلى‌ بر گرايش‌ فقهى‌ ابن‌ طهمان‌ به‌ او در دست‌ نيست‌.
    کتاب‌ سنن‌ وی نیز حاوی اخباری است‌ که‌ عقاید جهمیه‌ را باطل‌ مى‌کند.


    محمد بن‌ ادريس‌ شافعى‌ نيز به‌ هنگام‌ فوت‌ ابن‌ طهمان‌ حدود 15 سال‌ بيش‌ نداشته‌ است‌. قابل‌ توجه‌ است‌ كه‌ برخى‌ تشيع‌ او را نيز محتمل‌ دانسته‌اند، ولى‌ دليل‌ قاطعى‌ بر اين‌ امر در دست‌ نيست‌.
    با اینهمه‌ گفته‌اند که‌ در اواخر عمر از عقیده ارجاء عدول‌ کرد.


    هیچ‌یک‌ از منابع‌ به‌ صراحت‌ و قطعیت‌ درباره مذهب‌ وی در فقه‌ سخن‌ نگفته‌اند و اصولاً در روزگار او این‌ مذاهب‌ یا هنوز پدید نیامده‌ بود یا زعمای آن‌ها هم‌ طراز و هم‌ عصر او بوده‌اند و ابن‌ طهمان‌ گرایش‌ فقهى‌ به‌ آن‌ها نداشته‌ است‌.
    اگر چه‌ برخى‌ نام‌ او را در شمار حنفیان‌ ذکر کرده‌اند، اما ابن‌ طهمان‌ فقط در اعتقاد به‌ ارجاء به‌ روش‌ ابوحنیفه‌ بوده‌ است‌. [[ابن حنبل، احمد بن محمد|ابن‌ حنبل‌]] در روزگار ابن‌ طهمان‌ هنوز متولد نشده‌ بود، ولى‌ به‌ روایت‌ سمعانى‌ و صفدی وی به‌ ابن‌ طهمان‌ اعتقاد بسیار داشت‌.


    ==در معرض‌ جرح‌ و تعديل رجالی‌==
    درباره [[مالک بن انس|مالک‌ بن‌ انس‌]] اگر چه‌ ابن‌ طهمان‌ در مدینه‌ در محضر او بود و از او حدیث‌ شنید، اما دلیلى‌ بر گرایش‌ فقهى‌ ابن‌ طهمان‌ به‌ او در دست‌ نیست‌.
     
    ابن‌ طهمان‌ نيز همچون‌ ساير محدثان‌ در معرض‌ جرح‌ و تعديل‌ بوده‌ است‌، خاصه‌ كه‌ به‌ مكتبى‌ كلامى‌ «ارجاء» هم‌ گرايش‌ داشته‌ و اين‌ معنى‌ در اظهار نظر رجال‌شناسان‌ درباره او دخيل‌ بوده‌ و شايد از همين‌ روست‌ كه‌ برخى‌ اين‌ گرايش‌ را موجب‌ جرح‌ او دانسته‌ و كسانى‌ چون‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عمار موصلى‌ او را مضطرب‌ الحديث‌ و ضعيف‌ محسوب‌ داشته‌اند، در حالى‌ كه‌ بيشتر محدثان‌ او را به‌ طور مطلق‌ ثقه‌ شمرده‌اند و با عناوين‌ ثقه فى‌ الحديث‌، صدوق‌، حسن‌ الحديث‌، صحيح‌ الحديث‌ و حسن‌ الروايه از او ياد كرده‌اند.


    [[شافعی، محمد بن ادریس|محمد بن‌ ادریس‌ شافعى‌]] نیز به‌ هنگام‌ فوت‌ ابن‌ طهمان‌ حدود 15 سال‌ بیش‌ نداشته‌ است‌. قابل‌ توجه‌ است‌ که‌ برخى‌ تشیع‌ او را نیز محتمل‌ دانسته‌اند، ولى‌ دلیل‌ قاطعى‌ بر این‌ امر در دست‌ نیست‌.
    ==در معرض‌ جرح‌ و تعدیل رجالی‌==


    ابن‌ طهمان‌ نیز همچون‌ سایر محدثان‌ در معرض‌ جرح‌ و تعدیل‌ بوده‌ است‌، خاصه‌ که‌ به‌ مکتبى‌ کلامى‌ «ارجاء» هم‌ گرایش‌ داشته‌ و این‌ معنى‌ در اظهار نظر رجال‌شناسان‌ درباره او دخیل‌ بوده‌ و شاید از همین‌ روست‌ که‌ برخى‌ این‌ گرایش‌ را موجب‌ جرح‌ او دانسته‌ و کسانى‌ چون‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عمار موصلى‌ او را مضطرب‌ الحدیث‌ و ضعیف‌ محسوب‌ داشته‌اند، در حالى‌ که‌ بیشتر محدثان‌ او را به‌ طور مطلق‌ ثقه‌ شمرده‌اند و با عناوین‌ ثقه فى‌ الحدیث‌، صدوق‌، حسن‌ الحدیث‌، صحیح‌ الحدیث‌ و حسن‌ الروایه از او یاد کرده‌اند.
    ==مشایخ، راویان، شاگردان==
    ==مشایخ، راویان، شاگردان==


    از بررسى‌ اين‌ منابع‌ آشكارا مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ وی در روزگار خود از جمله محدثان‌ و فقهای معتبری به‌ شمار مى‌رفته‌ است‌ كه‌ مؤلفان‌ صحاح‌ عموماً از وی روايت‌ كرده‌اند و به‌ احاديث‌ وی رغبت‌ بسيار نشان‌ داده‌اند. حتى‌ برخى‌ از مشايخ‌ ابن‌ طهمان‌، مانند صفوان‌ بن‌ سليم‌، ابوحنيفه‌ نعمان‌ بن‌ ثابت‌، عبدالله‌ بن‌ مبارك‌، سفيان‌ بن‌ عيينه‌ و خالدبن‌ نزار، از خود ابن‌ طهمان‌ نقل‌ حديث‌ كرده‌اند. برخى‌ ابن‌ طهمان‌ را در طبقه سوم‌ محدثان‌ جای داده‌اند و برخى‌ ديگر در طبقه مالك‌ بن‌ انس‌ يعنى‌ طبقه پنجم‌. گذشته‌ از خود ابن‌ طهمان‌، در پاره‌ای مآخذ از «طهمانى‌»ها نيز نام‌ برده‌ شده‌ است‌ كه‌ بعضى‌ از آن‌ها از فرزندان‌ و نوادگان‌ ابن‌ طهمان‌ بوده‌اند يا از جمله شاگردان‌ مكتب‌ و گردآورندگان‌ احاديث‌ او به‌ شمار مى‌رفته‌اند، همچون‌ ابوعبدالله‌ بن‌ البيع‌ الضبى‌، ابوبكر محمد حمويه‌، ابوالعباس‌ عيسى‌ بن‌ محمد، على‌ بن‌ حجر و على‌ بن‌ حشرم‌.
    از بررسى‌ این‌ منابع‌ آشکارا مى‌توان‌ دریافت‌ که‌ وی در روزگار خود از جمله محدثان‌ و فقهای معتبری به‌ شمار مى‌رفته‌ است‌ که‌ مؤلفان‌ صحاح‌ عموماً از وی روایت‌ کرده‌اند و به‌ احادیث‌ وی رغبت‌ بسیار نشان‌ داده‌اند. حتى‌ برخى‌ از مشایخ‌ ابن‌ طهمان‌، مانند صفوان‌ بن‌ سلیم‌، [[ابوحنیفه، نعمان بن ثابت|ابوحنیفه‌ نعمان‌ بن‌ ثابت‌]]، عبدالله‌ بن‌ مبارک‌، سفیان‌ بن‌ عیینه‌ و خالدبن‌ نزار، از خود ابن‌ طهمان‌ نقل‌ حدیث‌ کرده‌اند. برخى‌ ابن‌ طهمان‌ را در طبقه سوم‌ محدثان‌ جای داده‌اند و برخى‌ دیگر در طبقه مالک‌ بن‌ انس‌ یعنى‌ طبقه پنجم‌. گذشته‌ از خود ابن‌ طهمان‌، در پاره‌ای مآخذ از «طهمانى‌»ها نیز نام‌ برده‌ شده‌ است‌ که‌ بعضى‌ از آن‌ها از فرزندان‌ و نوادگان‌ ابن‌ طهمان‌ بوده‌اند یا از جمله شاگردان‌ مکتب‌ و گردآورندگان‌ احادیث‌ او به‌ شمار مى‌رفته‌اند، همچون‌ ابوعبدالله‌ بن‌ البیع‌ الضبى‌، ابوبکر محمد حمویه‌، ابوالعباس‌ عیسى‌ بن‌ محمد، على‌ بن‌ حجر و على‌ بن‌ حشرم‌.
     
    ==وفات==


    در برخى‌ منابع‌ به‌ نقل‌ گروهى‌ از محدثان‌ تاریخ‌ درگذشت‌ وی، 158ق‌/775م‌ ذکر شده‌ است‌، اما [[خطیب بغدادی، احمد بن علی|خطیب‌ بغدادی]] سال‌ 163ق‌ را درست‌ دانسته‌ است‌.
    ==آثار==
    ==آثار==


    ابن‌ نديم‌ 4 كتاب‌ به‌ ابن‌ طهمان‌ نسبت‌ داده‌ است‌ بدين‌ قرار:
    [[ابن ندیم، محمد بن اسحاق|ابن‌ ندیم‌]] 4 کتاب‌ به‌ ابن‌ طهمان‌ نسبت‌ داده‌ است‌ بدین‌ قرار:
     
    1- السنن‌ (احتمالا مشيخه ابن‌ طهمان‌)،
     
    2- المناقب‌،


    1-السنن‌ (احتمالا مشیخه ابن‌ طهمان‌)،


    3- العيدين،
    2-المناقب‌،


    4- التفسير.
    3-العیدین،


    4-التفسیر.


    ظاهراً به‌ دليل‌ كتاب‌ اخير است‌ كه‌ او را مفسر ناميده‌اند و به‌ سبب‌ كتاب‌ سنن‌، فقيهش‌ دانسته‌اند.  
    ظاهراً به‌ دلیل‌ کتاب‌ اخیر است‌ که‌ او را مفسر نامیده‌اند و به‌ سبب‌ کتاب‌ سنن‌، فقیهش‌ دانسته‌اند.  


    سزگين‌ يادآوری كرده‌ كه‌ هيچ‌ يك‌ از آثاری كه‌ ابن‌ نديم‌ معرفى‌ كرده‌، در دست‌ نيست‌، ولى‌ نسخه‌ای خطى‌ درباره شيوخ‌ ابن‌ طهمان‌ متشكل‌ از 20 ورق‌ در كتابخانه ظاهريه‌ موجود است‌.
    سزگین‌ یادآوری کرده‌ که‌ هیچ‌ یک‌ از آثاری که‌ ابن‌ ندیم‌ معرفى‌ کرده‌، در دست‌ نیست‌، ولى‌ نسخه‌ای خطى‌ درباره شیوخ‌ ابن‌ طهمان‌ متشکل‌ از 20 ورق‌ در کتابخانه ظاهریه‌ موجود است‌.  
    محمد طاهر مالك‌ پس‌ از پژوهش‌های بسيار در باب‌ كتاب‌ مشيخه ابن‌ طهمان‌، بر آن‌ شده‌ كه‌ اين‌ كتاب‌، همان‌ سنن‌ ابن‌ طهمان‌ است‌ كه‌ قبل‌ از صحاح‌ تصنيف‌ شده‌ و حاوی 208 حديث‌، مشتمل‌ بر ابواب‌ فقهى‌ و اصول‌ عقايد است‌. اين‌ اثر نخستين‌ بار در مجله معهد المخطوطات‌ العربيه (مجموعه 22، ج‌ 2، سال‌ 1976م‌) به‌ چاپ‌ رسيد و سپس‌ با مقدمه‌ای مفصل‌ همراه‌ با متن‌ آن‌ در مجمع‌ اللغه العربيه بدمشق‌ منتشر شد.


     
    محمد طاهر مالک‌ پس‌ از پژوهش‌های بسیار در باب‌ کتاب‌ مشیخه ابن‌ طهمان‌، بر آن‌ شده‌ که‌ این‌ کتاب‌، همان‌ سنن‌ ابن‌ طهمان‌ است‌ که‌ قبل‌ از صحاح‌ تصنیف‌ شده‌ و حاوی 208 حدیث‌، مشتمل‌ بر ابواب‌ فقهى‌ و اصول‌ عقاید است‌. این‌ اثر نخستین‌ بار در مجله معهد المخطوطات‌ العربیه (مجموعه 22، ج‌ 2، سال‌ 1976م‌) به‌ چاپ‌ رسید و سپس‌ با مقدمه‌ای مفصل‌ همراه‌ با متن‌ آن‌ در مجمع‌ اللغه العربیه بدمشق‌ منتشر شد.<ref>سجادی، جعفر، ‌ج4، ص160-159</ref>.
    <ref>سجادی، جعفر، ‌ج4، ص160-159</ref>.
    ==پانویس==
    ==پانویس==


    خط ۱۲۸: خط ۱۱۰:
    ==منابع مقاله==
    ==منابع مقاله==


    سجادی، جعفر، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.
    سجادی، جعفر، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.






    ==وابسته‌ها==
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}


    {{وابسته‌ها}}
    [[مشيخة إبن طهمان]]


    [[رده:زندگی‌نامه]]  
    [[رده:زندگی‌نامه]]  
    [[رده:مقالات بازبینی نشده2]]
    [[رده:مقالات بازبینی شده2 آبان 1402]]
    [[رده:فاقد کد پدیدآور]]
    [[رده:فاقد کد پدیدآور]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۴۶

    ابن طهمان‌، ابوسعید ابراهیم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌) خراسانى‌ هروی ‌
    NUR00000.jpg
    نام کاملابراهیم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌)؛
    نام‌های دیگرابن طهمان‌، ابوسعید ابراهیم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌) خراسانى‌ هروی؛
    لقب
    تخلصابن طهمان؛
    نسبخراسانى‌ هروی؛
    نام پدرطهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌) خراسانى‌ هروی؛
    ولادتپس از 80ق؛
    محل تولدایران؛
    محل زندگیایران، عراق‌، حجاز؛
    رحلتد163ق‌؛
    دیناسلام؛
    مذهب‌ اهل‌سنت؛
    پیشهفقیه‌، مفسّر، متکلّم‌، محدّث؛‌
    اطلاعات علمی
    درجه علمیفقیه‌، مفسّر، متکلّم‌، محدّث؛
    مشایخ‌‌ عبدالله‌ بن‌ دینار، عبدالعزیز بن‌ رفیع‌، ابوزبیر محمد بن‌ مسلم‌ مکى‌، موسى‌ بن‌ عقبه‌، حجاج‌ بن‌ حجاج، عمروبن‌ دینار، صفوان‌ بن‌ سلیم‌، ابوحنیفه‌ نعمان‌ بن‌ ثابت‌، عبدالله‌ بن‌ مبارک‌، سفیان‌ بن‌ عیینه، خالدبن‌ نزار؛ ‌
    معاصرینابو حنیفه‌، مالک‌ بن‌ انس، خلیفه‌ مهدی، على‌ بن‌ حسین‌ بن‌ واقد، محمد بن‌ ادریس‌ شافعى‌؛ ‌
    شاگردانابوعبدالله‌ بن‌ البیع‌ الضبى‌، ابوبکر محمد حمویه‌، ابوالعباس‌ عیسى‌ بن‌ محمد، على‌ بن‌ حجر و على‌ بن‌ حشرم‌؛
    برخی آثار1- السنن‌ (احتمالا مشیخه ابن‌ طهمان‌)؛

    ابن طَهْمان‌، ابوسعید ابراهیم‌ بن‌ طهمان‌ بن‌ شعبه (شعیب‌) خراسانى‌ هروی، فقیه‌، مفسّر، متکلّم‌ و محدّث‌ (د 163ق‌/780م‌).

    ولادت

    از تاریخ‌ تولد وی آگاهى‌ دقیقى‌ در دست‌ نیست‌. اگر چه‌ با توجه‌ به‌ تاریخ‌ تولد ابوحنیفه‌ که‌ از ابن‌ طهمان‌ بزرگ‌تر بود، و تولد ابن‌ مقسم‌ که‌ از ابن‌ طهمان‌ کوچک‌تر بود، به‌ ویژه‌ اشاره نعیم‌ بن‌ حماد که‌ گفته‌ است‌ وی بیش‌ از 60 سال‌ از ابن‌ طهمان‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌، و نیز با توجه‌ به‌ زمان‌ درگذشت‌ ابن‌ طهمان‌، مى‌توان‌ حدس‌ زد که‌ او پس‌ از 80ق‌/699م‌ متولد شده‌ است‌.

    سفرها، استماع حدیث از تابعین

    در هر حال‌ ابن‌ طهمان‌ از خاندانى‌ معروف‌ از اهل‌ باشان‌ِ هرات‌ برخاست‌ و در طلب‌ دانش‌ به‌ مرو، نیشابور، عراق‌ و حجاز سفر کرد. وی در این‌ سفرها از برخى‌ از تابعین‌ چون‌ عبدالله‌ بن‌ دینار، عبدالعزیز بن‌ رفیع‌، ابوزبیر محمد بن‌ مسلم‌ مکى‌، موسى‌ بن‌ عقبه‌، حجاج‌ بن‌ حجاج‌ و عمروبن‌ دینار و نیز از گروه‌ زیادی از طبقه بعد یعنى‌ تابعین‌ حدیث‌ شنید. چنانکه‌ برخى‌ از احادیثى‌ که‌ ابن‌ طهمان‌ روایت‌ کرده‌، به‌ 2 یا 3 واسطه‌ متصلاً یا مرسلاً به‌ پیامبراکرم‌(ص‌) مى‌رسد.

    ابن‌ طهمان‌ هنگام‌ درگذشت‌ ابوحنیفه‌ در بغداد بود و محتملاً این‌ اقامت‌، پس‌ از نخستین‌ سفر وی به‌ مکه‌ و مدینه‌ بوده‌ است‌. زیرا گفته‌اند که‌ وی نخست‌ در کوفه‌ ابوحنیفه‌ را ملاقات‌ کرد و احادیث‌ مالک‌ بن‌ انس‌ را بر او عرضه‌ داشت‌ و به‌ دنبال‌ او به‌ بغداد رفت‌ و تا درگذشت‌ او همانجا ماند.

    احتمالاً ابن‌ طهمان‌ در مدینه‌ از مالک‌ حدیث‌ شنیده‌ بوده‌ است‌، خاصه‌ که‌ چند سال‌ بعد حدیثى‌ از مالک‌ بن‌ انس‌ به‌ روایت‌ ابن‌ طهمان‌ بر خود مالک‌ در مدینه‌ عرضه‌ داشتند. از اینجا مى‌توان‌ دریافت‌ که‌ ابن‌ طهمان‌ قبل‌ از ملاقات‌ ابوحنیفه‌ در کوفه‌، در حجاز بوده‌ است‌.

    ارشاد معتقدین به‌ جهمیه، املاء حدیث‌‌

    به‌ هر حال‌ ابن‌ طهمان‌ از عراق‌ به‌ خراسان‌ بازگشت‌ و در باشان‌ رحل‌ اقام‌ افکند، اما مدتى‌ بعد دوباره‌ قصد حج‌ کرد و چون‌ به‌ نیشابور رسید، ارشاد مردم‌ را که‌ به‌ عقاید جهمیه‌ گرویده‌ بودند، به‌ ادمه سفر ترجیح‌ داد و مدتى‌ ماند و عقاید ارجاء را تبلیع‌ کرد، از آنجا رهسپار بغداد شد و در این‌ شهر مدتى‌ به‌ املاء حدیث‌ پرداخت‌ و گویا از خلیفه‌ مهدی (خلافت‌: 158-169ق‌/775- 785م‌) در آغاز خلافتش‌ مقرری دریافت‌مى‌کرده‌ است‌. با اینهمه‌ اقامت‌ وی در عراق‌ به‌ درازا نکشید و رهسپار حجاز شد، زیرا در 160ق‌/777م‌ على‌ بن‌ حسین‌ بن‌ واقد در مکه‌ از قول‌ ابن‌ طهمان‌ حدیث‌ نوشته‌ است‌.

    جدال‌های کلامى‌

    ابن‌ طهمان‌ در روزگاری مى‌زیست‌ که‌ جدال‌های کلامى‌ در ابوابى‌ چون‌ اصول‌ اعتقادات‌ و افعال‌ خداوند و کفر و ایمان‌، میان‌ فرقى‌ چون‌ مرجئه‌ و جهمیه‌ و خوارج‌ سخت‌ گرم‌ بود.

    او خود به‌ ارجاء گروید و برخلاف‌ خوارج‌، ارتکاب‌ گناه‌ به‌ طور مطلق‌ را موجب‌ کفر و خروج‌ از دین‌ نمى‌دانست‌، بلکه‌ برای مرتکبان‌ گناهان‌ کبیره‌ نیز امید عفو و غفران‌ از سوی پروردگار داشت‌.

    وی همچنین‌ بر جهمیه‌ مى‌تاخت‌ و حتى‌ آن‌ها را مانند قدریه‌ کافر مى‌شمرد و چنانکه‌ گفتیم‌ برای ارشاد مردم‌ نیشابور که‌ به‌ جهمیه‌ گرویده‌ بودند، فسخ‌ عزیمت‌ حج‌ کرد.

    کتاب‌ سنن‌ وی نیز حاوی اخباری است‌ که‌ عقاید جهمیه‌ را باطل‌ مى‌کند.

    با اینهمه‌ گفته‌اند که‌ در اواخر عمر از عقیده ارجاء عدول‌ کرد.

    هیچ‌یک‌ از منابع‌ به‌ صراحت‌ و قطعیت‌ درباره مذهب‌ وی در فقه‌ سخن‌ نگفته‌اند و اصولاً در روزگار او این‌ مذاهب‌ یا هنوز پدید نیامده‌ بود یا زعمای آن‌ها هم‌ طراز و هم‌ عصر او بوده‌اند و ابن‌ طهمان‌ گرایش‌ فقهى‌ به‌ آن‌ها نداشته‌ است‌. اگر چه‌ برخى‌ نام‌ او را در شمار حنفیان‌ ذکر کرده‌اند، اما ابن‌ طهمان‌ فقط در اعتقاد به‌ ارجاء به‌ روش‌ ابوحنیفه‌ بوده‌ است‌. ابن‌ حنبل‌ در روزگار ابن‌ طهمان‌ هنوز متولد نشده‌ بود، ولى‌ به‌ روایت‌ سمعانى‌ و صفدی وی به‌ ابن‌ طهمان‌ اعتقاد بسیار داشت‌.

    درباره مالک‌ بن‌ انس‌ اگر چه‌ ابن‌ طهمان‌ در مدینه‌ در محضر او بود و از او حدیث‌ شنید، اما دلیلى‌ بر گرایش‌ فقهى‌ ابن‌ طهمان‌ به‌ او در دست‌ نیست‌.

    محمد بن‌ ادریس‌ شافعى‌ نیز به‌ هنگام‌ فوت‌ ابن‌ طهمان‌ حدود 15 سال‌ بیش‌ نداشته‌ است‌. قابل‌ توجه‌ است‌ که‌ برخى‌ تشیع‌ او را نیز محتمل‌ دانسته‌اند، ولى‌ دلیل‌ قاطعى‌ بر این‌ امر در دست‌ نیست‌.

    در معرض‌ جرح‌ و تعدیل رجالی‌

    ابن‌ طهمان‌ نیز همچون‌ سایر محدثان‌ در معرض‌ جرح‌ و تعدیل‌ بوده‌ است‌، خاصه‌ که‌ به‌ مکتبى‌ کلامى‌ «ارجاء» هم‌ گرایش‌ داشته‌ و این‌ معنى‌ در اظهار نظر رجال‌شناسان‌ درباره او دخیل‌ بوده‌ و شاید از همین‌ روست‌ که‌ برخى‌ این‌ گرایش‌ را موجب‌ جرح‌ او دانسته‌ و کسانى‌ چون‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عمار موصلى‌ او را مضطرب‌ الحدیث‌ و ضعیف‌ محسوب‌ داشته‌اند، در حالى‌ که‌ بیشتر محدثان‌ او را به‌ طور مطلق‌ ثقه‌ شمرده‌اند و با عناوین‌ ثقه فى‌ الحدیث‌، صدوق‌، حسن‌ الحدیث‌، صحیح‌ الحدیث‌ و حسن‌ الروایه از او یاد کرده‌اند.

    مشایخ، راویان، شاگردان

    از بررسى‌ این‌ منابع‌ آشکارا مى‌توان‌ دریافت‌ که‌ وی در روزگار خود از جمله محدثان‌ و فقهای معتبری به‌ شمار مى‌رفته‌ است‌ که‌ مؤلفان‌ صحاح‌ عموماً از وی روایت‌ کرده‌اند و به‌ احادیث‌ وی رغبت‌ بسیار نشان‌ داده‌اند. حتى‌ برخى‌ از مشایخ‌ ابن‌ طهمان‌، مانند صفوان‌ بن‌ سلیم‌، ابوحنیفه‌ نعمان‌ بن‌ ثابت‌، عبدالله‌ بن‌ مبارک‌، سفیان‌ بن‌ عیینه‌ و خالدبن‌ نزار، از خود ابن‌ طهمان‌ نقل‌ حدیث‌ کرده‌اند. برخى‌ ابن‌ طهمان‌ را در طبقه سوم‌ محدثان‌ جای داده‌اند و برخى‌ دیگر در طبقه مالک‌ بن‌ انس‌ یعنى‌ طبقه پنجم‌. گذشته‌ از خود ابن‌ طهمان‌، در پاره‌ای مآخذ از «طهمانى‌»ها نیز نام‌ برده‌ شده‌ است‌ که‌ بعضى‌ از آن‌ها از فرزندان‌ و نوادگان‌ ابن‌ طهمان‌ بوده‌اند یا از جمله شاگردان‌ مکتب‌ و گردآورندگان‌ احادیث‌ او به‌ شمار مى‌رفته‌اند، همچون‌ ابوعبدالله‌ بن‌ البیع‌ الضبى‌، ابوبکر محمد حمویه‌، ابوالعباس‌ عیسى‌ بن‌ محمد، على‌ بن‌ حجر و على‌ بن‌ حشرم‌.

    وفات

    در برخى‌ منابع‌ به‌ نقل‌ گروهى‌ از محدثان‌ تاریخ‌ درگذشت‌ وی، 158ق‌/775م‌ ذکر شده‌ است‌، اما خطیب‌ بغدادی سال‌ 163ق‌ را درست‌ دانسته‌ است‌.

    آثار

    ابن‌ ندیم‌ 4 کتاب‌ به‌ ابن‌ طهمان‌ نسبت‌ داده‌ است‌ بدین‌ قرار:

    1-السنن‌ (احتمالا مشیخه ابن‌ طهمان‌)،

    2-المناقب‌،

    3-العیدین،

    4-التفسیر.

    ظاهراً به‌ دلیل‌ کتاب‌ اخیر است‌ که‌ او را مفسر نامیده‌اند و به‌ سبب‌ کتاب‌ سنن‌، فقیهش‌ دانسته‌اند.

    سزگین‌ یادآوری کرده‌ که‌ هیچ‌ یک‌ از آثاری که‌ ابن‌ ندیم‌ معرفى‌ کرده‌، در دست‌ نیست‌، ولى‌ نسخه‌ای خطى‌ درباره شیوخ‌ ابن‌ طهمان‌ متشکل‌ از 20 ورق‌ در کتابخانه ظاهریه‌ موجود است‌.

    محمد طاهر مالک‌ پس‌ از پژوهش‌های بسیار در باب‌ کتاب‌ مشیخه ابن‌ طهمان‌، بر آن‌ شده‌ که‌ این‌ کتاب‌، همان‌ سنن‌ ابن‌ طهمان‌ است‌ که‌ قبل‌ از صحاح‌ تصنیف‌ شده‌ و حاوی 208 حدیث‌، مشتمل‌ بر ابواب‌ فقهى‌ و اصول‌ عقاید است‌. این‌ اثر نخستین‌ بار در مجله معهد المخطوطات‌ العربیه (مجموعه 22، ج‌ 2، سال‌ 1976م‌) به‌ چاپ‌ رسید و سپس‌ با مقدمه‌ای مفصل‌ همراه‌ با متن‌ آن‌ در مجمع‌ اللغه العربیه بدمشق‌ منتشر شد.[۱]. ‌

    پانویس

    1. سجادی، جعفر، ‌ج4، ص160-159

    منابع مقاله

    سجادی، جعفر، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.


    وابسته‌ها