اشعار نجم‌الدین رازی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[ نجم‌الدین رازی]] (شاعر)  

| زبان =فارسي

| کتابخانۀ دیجیتال نور =

'''اشعار نجم‌الدین رازی''' سروده‌های عارف کامل شیخ [[نجم‌الدین رازی]] است که توسّط استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] جمع و تدوین شده است. مقدّمه‌ای مبسوط در خصوص شیخ و آثار او توسّط مصحح و محقق نوشته شده که جهت آشنایی با این عارف بزرگ زمینه ای مطلوب است.

شیخ [[نجم‌الدین رازی]] که از خلفای مکتب کبرویه است به مانند شیخ [[نجم کبری]]، شیخ [[سعدالدین حمویه، محمد بن مؤید|سعدالدین حموی]]، شیخ [[سیف‌الدین باخرزی]]، شیخ [[مجدالدین بغدادی]]، شیخ [[رضی الدین علی لالا|رضی‌الدین علی لالا]] و دیگران طبع شعری داشته و در آثار خود از آنها استفاده می‌کرده است. لذا دیوان و کتاب مستقلّی برای شیخ به احتمال زیاد وجود نداشته بلکه اشعار او پراکنده در متن آثار متعدّد او بوده و یا دیگران در نوشته‌های خود به برخی از آنها اشاره کرده‌اند.  

کتاب اشعار نجم‌الدین رازی اثری است ادبی ـ شعری در 138 صفحه که حاوی اشعار شیخ در زمینه‌های گوناگون است به مانند: مثنوی، قصیده، غزل و رباعی. برخی از اشعار عربی شیخ نیز در این مجموعه قرار دارد. محقّق اثر در ذیل هر شعر منابع و مآخذی که این شعر در آن وجود داشته را معرّفی کرده است و در واقع اثری است به واقع تحقیقی و زمانبر و دشوار.

اشعار با سه ستاره از یکدیگر جدا شده‌اند و برای دین منبع آن باید به ذیل صفحات در پاورقی ها ناظر بود، زیرا در آنجا مشخّص کرده که این ابیات در کدام سند وجود دارد. برخی از این اشعار در دل آثار خود [[نجم‌الدین رازی]] درج شده و برخی هم در دیگر منابع آمده است. آثار شیخ که به طور پراکنده حاوی اشعار اوست بدین ترتیب است: [[مرصاد العباد]]، [[مرموزات اسدی در مزمورات داودی|مرموزات اسدی]]، [[منارات السائرين إلی حضرة الله جل جلاله و مقامات الطائرين|منارات السائرین]] و [[رساله عشق و عقل]].

{{ب|''از ما تو هرآنچه دیده ای سایه ی ماست''|2=''بیرون ز دو کون ای پسر پایه ی ماست''}}

{{ب|''بی مایی ما ز کار ما مایه ی ماست''|2=''ما دایه ی دیگران و او دایه ی ماست''<ref>مقدمه، ص 24</ref>}}

استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در بخشی دیگر از مقدّمه در خصوص اشعار شیخ می‌نویسد: اشعار شیخ [[نجم‌الدین رازی]] هرگز به این عنوان جمع نشد و دیوانی هم به نام وی ثبت نگشت و در هیچ منبعی از اینکه وی اشعارش را مجموع کرده و یا در یکجا تدوین کرده باشد نیز وجود ندارد. و لذا اشعار شیخ از همه نوع پراکنده است و در خلال نوشته‌های وی موجود است. بسیاری از ابیات را به صورت بدیهه و درجا به مناسبت بحث و یا مطلبی که می‌نوشته گفته و درج کرده است. برخی از ابیات و یا اشعار وی در دیگر آثار ادیبان و عارفان نیز وجود دارد که اکثراً از لحاظ زمانی با شیخ رازی در یک دوره می‌زیسته‌اند، به مانند: [[حکیم سنایی]]، شیخ [[عطار نیشابوری]]، شیخ [[اوحدالدّین کرمانی]]، شیخ [[سیف‌الدین باخرزی]]، شیخ [[فخرالدّین عراقی]]، [[مولانا]]، و کمی‌هم با اختلاف زمانی به مانند [[باباافضل کاشانی، محمد بن حسین|بابا افضل‌الدین کاشانی]] و با زمان دورتر به مانند: [[خواجه عبدالله انصاری]] و شیخ [[ابوسعید ابوالخیر]] و [[خیام، عمر بن ابراهیم|حکیم خیّام نیشابوری]]. بر این اساس برخی از رباعیها که در رساله‌های وی وجود دارد در [[دیوان کبیر]] [[مولانا]] نیز موجود است، برخی هم در [[دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی|دیوان رباعیات شیخ اوحدالدین کرمانی]] وجود دارد. و واقعاً تشخیص اینکه کدام اصل و کدام اقتباس است چندان معلوم نیست، خاصّه که همه عارف بوده و به فن شعر نیز تسلّط داشته‌اند<ref>مقدّمه، صص 25-24</ref>.

استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در صفحه ی 25 توضیح می‌دهد که روش کار او در این کتاب چگونه بوده اینکه اسناد شعر را در پاورقی معلوم داشته است و در آخر مقدّمه هم به چند مورد اشاره می‌کند که شیخ نام خود را در شعر درج کرده و از این طریق تا اندازه ی بسیار زیادی می‌توان آنها را به طور مستقیم از خود شیخ دانست، بدیهی است که این درج نام در تمام اشعار وی دیده نمی‌شود. به هر حال در برخی اشعار که نام وی گنجانده شده است می‌توان به این موارد اشاره کرد: «نجم»، «نجما»، «نجم رازی» و «دایه» که به ترتیب در صفحات 29، 64، 73 و 36 می‌توان آنها را ملاحظه نمود.

{{ب|''ای نسخه ی نامه ی الهی که تویی''|2=''وی آینه ی جمال شاهی که تویی''}}

{{ب|''بیرون ز تو نیست هر چه در عالم هست''|2=''در خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی''<ref>مقدّمه، ص 24</ref>}}{{پایان شعر}} همچنین در صفحه ی 112 متن نیز آمده است.

نمونه ی دیگر از رباعیات مشهور شیخ چنین است: {{شعر}}

استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در ذیل همین صفحه در پاورقی می‌گوید این رباعی در [[رساله عشق و عقل]]، ص65 درج شده است ولی با این حال طبق سخن او این رباعی در دیگر منابع نیز آمده به مانند: [[منازل السّائرین]] [[خواجه عبدالله انصاری]]، [[دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی|دیوان رباعیات اوحدالدّین کرمانی]]، ص207، [[مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الكامل|کتاب انسان کامل]] شیخ [[عزیزالدین نسفی]]، ص161. [[شرح فصوص الحکم]] [[کمال خوارزمی، حسین بن حسن|کمال‌الدین خوارزمی]]، ص338. [[ينبوع الأسرار في نصایح الأبرار|ینبوع الاسرار]]، ج1، ص35. و نیز: رباعی 361 در [[دیوان کبیر]] [[مولانا]]. همچنین در کتاب دیگر شیخ دایه، یعنی در [[مرصاد العباد]]، ص190 نیز آمده است. در عین حال منسوب به [[ابوسعید ابوالخیر]] هم هست که البتّه نسبتی خطاست<ref>متن، ص 33</ref>.

گذشته از آثار مستقیم شیخ، برخی از اشعار او را می‌توانیم در آثار دیگر مشایخ بزرگ کبرویه ببینیم، مثلاً [[علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد|شیخ علاءالدوله]] که خود شاعری چیره دست نیز بوده در خلال نوشته‌های خود به اشعار [[نجم‌الدین رازی]] هم بسیار استناد و اشاره می‌کرده است، و این بدین معناست که آثار [[علاءالدوله سمنانی]] مرجع خوبی برای یافتن برخی از اشعار شیخ است، همینطور است کتاب [[کاشف الاسرار]] [[اسفراینی، عبد الرحمن بن محمد|عبدالرحمن اسفراینی]] که استاد و مرشد [[علاءالدوله سمنانی]] بوده و خود نیز از خلفای کبرویه محسوب می‌شده است. برخی از این موارد را بدین گونه از پاورقی های استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در همین کتاب می‌توان دید:

{{ب|''گفتی که به وقت مجلس افروختنی''|2=''آیا که چه نکته هاست بر دوختنی''}}

در پاورقی می‌یابیم که [[علاءالدوله سمنانی]] آن را در [[مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی|مصنّفات]] خود در رساله [[مالابد]] آورده است. [[اسفراینی، عبدالرحمن بن محمد|اسفراینی]] هم آن را در [[كاشف الأسرار بانضمام پاسخ به چند پرسش و رساله‌ای در روش سلوک و خلوت نشینی|کاشف الاسرار]] آورده. در عین حال کسانی دیگری هم آن را در آثار خود آورده‌اند، مثلاً [[مولانا]] در رباعیات خود و هم در [[فیه ما فیه]] آن را آورده است. در [[دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی|دیوان رباعیات اوحد الدین کرمانی]] هم نقل شده است ولی در عین حال در آثار [[نجم‌الدین رازی]] نیز وجود دارد به مانند: [[مرموزات اسدی در مزمورات داودی|مرموزات اسدی]]، [[مرصاد العباد]] و [[منارات السائرين إلی حضرة الله جل جلاله و مقامات الطائرين|منارات السائرین]] <ref>متن، ص 112</ref>.

مصحح در انتهای مقدّمه در خصوص اشعار شیخ می‌گوید: شیخ گذشته از اشعار فارسی با تسلّطی که به زبان عربی داشت به طور پراکنده شعر عربی هم دارد که ما در این مجموعه بدان اشاره کرده ایم. غیر از این، از نکات مهمّ و قابل توجّه در اشعار او پندهایی است که وی به امیران می‌دهد که به راستی ارزشمند و قابل تأمّل است<ref>مقدّمه، ص 26</ref>.

[[سعد الدّین حموی (زندگی، سلوک و اندیشه)]]