بغداد (چند مقاله در تاريخ و جغرافيای تاريخی)

بغداد (چند مقاله در تاريخ و جغرافيای تاريخی)
پدیدآوران	کائن، کلود (نویسنده) سوردل، دومینیک (نویسنده) وما، ا. دو (نویسنده) دولتشاهی، اسماعیل (مترجم) دوری، عبدالعزیز (نویسنده) پروشانی، ایرج (مترجم)
ناشر	بنیاد دائرةالمعارف اسلامی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1375 ش
چاپ	1
شابک	‎964-447-034-6
موضوع	بغداد - تاریخ - مقاله‌‏ها و خطابه‌‏ها بغداد - جغرافیای تاریخی - مقاله‌‏ها و خطابه‌‏ها عباسیان - تاریخ - مقاله‌‏ها و خطابه‌‏ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏DS‎‏ ‎‏79‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏7‎‏ب‎‏7

بغداد (چند مقاله در تاريخ و جغرافيای تاريخی)، كتابى حاوى چهار مقاله تحقيقى ارزشمند در زمينه تاريخ و جغرافياى تاريخى بغداد است. بغداد از اين جهت داراى اهميت است كه شناخت درست از اوضاع و احوال سياسى، اجتماعى و فرهنگى حكومت پانصد ساله عباسى بدون آگاهى كامل از شهر بغداد ممكن نيست.

ساختار و گزارش محتوا

كتاب از چهار بخش تشكيل و در هر بخش يك مقاله ارائه شده است. اين مقالات به ترتيب بدين شرح است:

1. مقاله "عبدالعزيز دورى" از اساتيد دانشگاه اردن با عنوان "تاريخ كهن بغداد".
2. مقاله "ا.دِ وُما" از مورخان فرانسوى با نام "جغرافياى تاريخى بغداد".
3. مقاله "دومينگ سوردل" مورخ فرانسوى با نام "بغداد پايتخت عباسيان".
4. مقاله "كلود كاهن" خاور شناس فرانسوى و استاد دانشگاه پاريس با عنوان" بغداد در روزگار آخرين خلفاى عباسى".

مقاله اول را اسماعيل دولتشاهى و سه مقاله بعد را ايرج پروشانى ترجمه كرده است.

بخش اول:

عبدالعزيز دوري كه خود در بغداد متولد شده است، مقاله‌اش تاريخ بغداد را در 13 بخش ارائه كرده است: نامگذاری، بنا، از هارون تا آل بويه، سلجوقيان، مغولان و.... بغداد در قرن دوم هجری ايجاد شد و قرن‌ها مركز فرهنگی جهان اسلام به شمار مى‌رفت. گذشته از منشأ نامگذاری بغداد كه روشن نيست بنای آن توسط منصور عباسي با عنايت به استراتژيك بودن محل آن گذاشته شد. نویسنده معتقد است كه نقشه بغداد منعكس كننده انديشه‌های اجتماعی است. "شهري مدوّر" كه مركز آن نسبت به بخش‌های مختلف، دارای فاصله مساوي بود و به سهولت از آن مراقبت و دفاع میشد. محله‌ها از لحاظ قومي يا شغلي همگن بودند. بازارها در نقشه بغداد سهم عمده‌ای داشتند و هر حرفه‌ای و كسبي، بازار يا گذرگاه جداگانه‌ای داشت. نویسنده در اين مقاله گزارش مختصر، اما جامعي از اوضاع بغداد در دوره‌های مختلف تاریخی تا امروز ارائه داده است. در صدر مصادر اين مقاله آثار مورخاني چون طبري، مسعودي، يعقوبي، ابن اثير و جغرافى‌داناني؛ مانند ابن‌رسته، ابن‌فقيه، ابن‌حوقل ديده می‌شود. دكتر احمد سوسه توانسته است بر مبنای تحقيقاتش شهر مدوّر بغداد را ترسيم كند كه در پايان مقاله به نقل از كتابش "بغداد مدينة السلام و غزوالمغفول" آمده است.

بخش دوم:

در نه بخش، جغرافيای بغداد ارائه شده است. در بخش اول كه مقدمه كتاب است چنين میخوانيم: "برای توضيح علت استقرار بغداد در محل كنونى‌اش كافي نيست كه تنها به پيرامون نزدیک آن چشم بدوزيم، بلكه بيشتر بايد مجموعه بين‌النهرين و الجزيره را كه اين شهر در مرز ميان آنها جای دارد، در نظر داشته باشيم. تنها در اين مقياس است كه شايد اهميت و مفهوم كامل بغداد پديدار میگردد". در بخش دوم، ويژگى‌های طبیعی اين شهر مورد مطالعه قرار گرفته است. بغداد در محل ويژه‌ای قرار دارد كه محل عبور به سواحل مديترانه يا مصر و نيز شهرهای مذهبی كربلا و نجف و... بوده است. عناوين بخش‌های ديگری كه در اين مقاله آمده است عبارت است از: محل تاریخی بغداد، وضع اقليمي، وضع دجله، طغيان‌های دجله، اصلاحات پياپي در بغداد و دفاع آن در برابر سيلاب‌ها. در ابتدای اين مقاله منابعي برای مراجعه معرفي شده است.

بخش سوم:

اوضاع بغداد را در زمان حكومت عباسيان محتواى اين بخش را تشكيل مى‌دهد. سوردل مطالبش را بدون هيچ گونه ريز عنواني به صورت مسلسل‌وار آورده است. نویسنده معتقد است كه پيريزي شهر بغداد معمولاً یکی از مهم‌ترين رويدادهای تاريخ جهان اسلام تلقي می‌شود. پى‌ريزي اين شهر كه موضع آن به دلايل نظامي، سوق الجيشي، اقتصادی و حتي اقليمي برگزيده شده بود، به اين معني بود كه خليفه مى‌خواست چيزي بيش از آنچه امويان داشته‌اند، بسازد و امپراتوري عظيم خود را صاحب مركزي واقعي كند. در اين بخش روند افزايش اهميت بغداد كه با وجود اغتشاشات گوناگون همواره ثروتمند و فعّال بود، مورد بررسی قرار گرفته است. نكته مهم درباره اين مقاله آنست كه مصادر آن ذكر نشده است.

بخش چهارم:

بغداد را در روزگار آخرين خلفای عباسي كه همزمان با حكومت سلجوقيان بوده و از اهميت ويژه‌ای برخوردار است، مورد مطالعه قرار داده است. فتح بغداد به دست سلجوقيان دوران تازه‌ای را در تاريخ خاورميانه رقم زد. پديد آمدن نظام حكومتي جديد در بغداد دگرگونى‌هایی در پي داشت و حضور خلافت در آنها پيچيدگى‌های خاصی را ايجاد كرد كه نویسنده در صدد تبيين آنها است. توسعه قدرت سلجوقيان واكنش‌هایی را در برداشت كه در نتيجه اوضاع مصيبت باري را در تمامي زمينه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بر جای نهاد. در طول قرن ششم در رابطه با منابع تاریخی به جز خلاصه نگارى‌های كوچكي، نظير تذكره ابن حمدون، در اين زمينه چيز ديگری وجود ندارد. خلافت در پايان قرن ششم و ابتدای قرن هفتم مدت كوتاهي عظمت خود را باز مى‌يابد.در اين مدت حيات فرهنگی در بغداد احيا مى‌شود. آثاری مانند: تاريخ بغداد ابن ساعي و شرح نهج‌البلاغه ابن ابى‌الحديد در اين دوران به نگارش درمیآيند. نویسنده مقاله‌اش را با اين سطور به پايان مى‌برد: "سر انجام واقعه شوم زماني روي مى‌دهد كه هولاكو سر كرده مغولان بغداد را محاصره مى‌كند؛ در حالى كه نه تنها هيچ اميري را يارای كمك رساني به بغداديان نيست، بلكه بعضي از آنان به اكراه وادار به شركت در اين محاصره مى‌شوند. مقاومت به زودي در هم مى‌شكند، خليفه مستعصم كه مذاكره و چارري را محال يا دون شأن خود مى‌پنداشت، تسليم مى‌شود، با اين حال او و تمام خاندانش را مى‌كشند و اين پايان خلاف در بغداد است، پايان خلافتي واقعي. اگر نگوييم همه شهر، ولي قسمت اعظم آن ويران مى‌گردد و توده عظيمي از مردم قتل عام مى‌شوند. بغداد از اين پس نيز به حيات خود ادامه مى‌دهد؛ اما در پايان اين تحولات به صورت پايتخت و مركز ايالتي امپراتوري بزرگ، بريده و جدا افتاده از بقيه پيكر اسلام". در اين مقاله نيز آدرس منابع نيامده است و در بخش كتابشناسی مقاله عبارتي آمده است كه عذر تقصير است: "دادن مآخذ كتابشناسی دقيق و كامل برای مقاله‌ای كه موضوعش بدين وسعت و كليت است، غير ممكن می‌نماید. بنابراین كافي است تنها منابع ادبي اصلی را در اين جا يادآور شويم". واضح است كه ارزش يك مقاله علمى به ارجاعات وابسته است.

وضعيت

فهرست مندرجات كتاب در ابتدا و دو نقشه از موقعيت جغرافيايى و شهر قديم و جديد بغداد و نمايه كتاب در پايان آمده است.

منابع مقاله

متن كتاب.