هزاره‌ی سلوک: تفاوت میان نسخه‌ها

هزاره‌ی سلوک
هزاره‌ی سلوک
پدیدآوران	کاظم محمّدی (نویسنده)
ناشر	انتشارات نجم کبری
مکان نشر	ایران ـ کرج
سال نشر	1397 ش
چاپ	2
شابک	‎9-24-2905-964-978
موضوع	عرفان، آداب طریقت، نکته گویی ها.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ 4هـ34م/3/288 BP
	v; t; e;

نسخهٔ ‏۲۲ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۹:۳۹

هزاره‌ی سلوک، نوشته‌ی استاد کاظم محمّدی کتابی است که سیر و سلوک عرفانی و راه طریقت معنوی اسلام را برای مخاطبان خود در قالب سخنان بزرگان عرفان و سلوک تعریف و تبیین می کند. چنانکه از نام کتاب پیداست چیزی از هزار در آن وجود دارد، این هزار در واقع هزار نکته و سخن است که از دل منابع عرفانی و صوفیانه و از زبان عارفان بزرگ و مجرّبان طریقت استخراج شده و بدون شرح در اختیار اهل معرفت و طریقت قرار گرفته است. تنها تعریف و توصیف در مقدّمه ی کتاب است که واقعاً ارزشمند و بنیادین است.

آثار اهل تصوّف و عرفان بی تردید سرشار از گفته ها و اسرار معنوی است ولی واقع این است که نه همه ی افراد به همه ی آن منابع دسترسی دارند و نه تمام آثار برای همه قابل فهم است. شاید برخی چنین تصوّر کنند که این هزار نکته و اشارت و عبارت چندان مهم نباشد و به طور اتّفاقی و ساده گزینش شده است. ولی همین که استادی مسلّم در عرفان و تصوّف که خود از وارثان معنوی سلوک و طریقت، آنهم در بهترین مکتب عرفانی است دست به این گزینش بزند قهراً از ده ها کتاب بهتر و ارزنده تر است، زیرا چیزهایی برگزیده شده که دانستن و خواندن و فهمیدن آن ضروری سلوک و طریق محسوب می شده است و همین نکته است که این کتاب را ویژه و خاص می کند و آن را در حد کتابی مرجع در این دوره مطرح می سازد.

ساختار

کتاب هزاره‌ی سلوک، اثری است یک جلدی با حجمی‌قابل توجّه در 416 صفحه که به مسئله ی سیر و سلوک عرفانی می‌پردازد و آن را از جوانب گوناگون مورد کاوش قرار می دهد، به نوعی که می‌توان گفت این هزاره در حکم یک دایرة المعارفی خاص عرفان و طریقت است که به تمام مطالب سلوک اهتمام کرده است. این کتاب بر خلاف دیگر آثار استاد کاظم محمّدی که عموماً تحلیل و نقد و بررسی است، گزینشهایی خاص و ناب از مفاهیم سلوک عرفانی است که از شخصیتهای برجسته و آثار عرفانی گزینش و دستچین شده است. بر این اساس این کتاب چنانکه از نام آن هم معلوم است در بر دارنده‌ی هزار عبارت نثر و تعداد اندکی نظم در بیان معنا و مفهوم سلوک است. این هزار سخن با شماره‌های مسلسل از عدد 1 تا 1000 را به طور متوالی دنبال می‌کند.

هر چند که در صفحه ی چهارم کتاب چیزی به مانند فهرست مطالب وجود دارد ولی واقع این است که غیر از مقدّمه ای که حدود 15 صفحه است مابقی به طور یکباره در متن که با عنوان «هزاره ی سلوک» مطرح شده قرار گرفته است که به طور مسلسل تا عدد 1000 را دنبال می کند و در انتها نیز کتابنامه و نمایه وجود دارد.

گزارش محتوا

کتاب هزاره‌ی سلوک، نوشته‌ی کاظم محمّدی با دقّت تمام به بررسی پیچیده‌ی مسئله‌ی سیر و سلوک عرفانی پرداخته است. سلوک عرفانی با تمام نمایی که دارد و به نظر ساده می رسد ولی در واقع از مشکلترین امور است، این است که کسانی که به آن راه وارد می شوند و مراتب و منازلی را طی می کنند در نظر صاحبنظران افرادی خاص و برجسته می شوند. لذا از جمله مسائلی است که باید بهتر از قبل تبیین شود و کم و کیف آن مورد تحلیل قرار بگیرد. و این کتاب هم در همین راستا و در پاسخ به همین مسئله نوشته و منتشر شده است.

نویسنده در بخشی از مقدّمه ی کتاب می نویسد: باری، سیر و سلوک عرفانی هم از عالیترین و در عین حال مشـکلترین بخش ادبیات ایران زمین است. هر فردی از افراد انسانی در هر زمان و هر مکان شیفته و واله عارفانِ سلوک کرده و به کشف حقیقت رسیده است. کیست که مشتاق عارفان راستین و صوفیانِ صادق نباشد؟ کیست که میل دیـدار و مـلاقات آن چهره های نورانی را نداشته باشد؟ و کیست که نخواهد در تمام عمر حتّی برای لحظات و دقایقی خلوت عارفانه ی ایشان را درک کند و از آن دقایق، عالیترین بهره ها را برای خود ببرد؟ اینها همه هست و مردم نیز بی اندازه مشتاق عارفانند، امّا به راستی عارف و صوفیِ راستین که بر مدار حقیقت باشد و در طریقت به کمال رسیده و در شریعت بار معنوی خود را با احکام الهی بسته باشد کیست و کجاست؟ درباره ی سیر و سلوک و عرفان و تصوّف، و هم در باره ی عارف و صوفی و مردان راه رفته، هر کس به طور دست و پا شکسته چیزهایی را خوانده و در ذهن خود اندوخته ای دارد، امّا اینکه آن خوانده ها و اندوخته ها تا چه اندازه با اصل منطبق باشد و به حقیقت نزدیک، محتاجِ داشتن محکی است تا صحّت آن داشته ها و احیاناً یافته ها را ضمانت نماید. این محک و معیار را نیز باید از خود عارفان راستین و از منابع اصلی و اصیل عرفانی وام گرفت. و البتّه این هم هست که شناخت منابع و مآخذ عرفانی نیز خود بسیار سخت و زمانبر بوده و نیازمند متخصّصی عرفان شناس است^[۱].

در مقدّمه نکته های مهم و دقیقی از طریقت و سلوک مورد توجّه و توضیح قرار گرفته است که هر کسی که میل به طریقت و عرفان دارد باید با آن آشنا بشود. از مرید و مراد و منازل و مراتب سلوک، از مقامات معنوی، از حال و مقام، از غیبت و حضور، از راه و راهرو و راهبر، از پیمان و عهد و سگند، از نیاز و احتیاج، از دستگیری و ارشاد و راهنمایی، از ارائه ی طریق و ایصال الی المقصود و بسیاری چیزهای دیگر.

در بخش دیگری از مقدّمه در خصوص این هزاره چنین توضیح می دهد: در این کتاب، خواننده ی گرامی با اصل عرفان و حقیقت سلوک، آن هـم از زبـان مـردان عـارف و سـلوک کرده آشنا می ¬گردد. و کلمات اصیل را از عالیترین منابع عرفانی و صوفیانه مرور می کند. هزاره ی سلوک، کتابی خواندنی و به راستی تأمّل کردنی است. دائرة المعارفی از سیر و سلوک عرفانی است و هر فردی در هر مرحله از سلوک که باشد به این کتاب از جهاتی نیازمند است. اینکه هزار سخن مهمّ از مهمترین شخصیّتهای عرفانی را در خود جمع کرده و در حقیقت گنجینه ای گرانبها از عالیترین جواهرات معنوی به حسـاب می آید. دیگر اینکه نام نامیِ تعدادی از عارفان و ذکر خیرشان یکجا در این مجموعه و در کنار یکدیگر قرار گرفته که در کمتر کتابی این اتّفاق می افتد. وجود ده ها آیه و روایت که مستند عارفان بوده، خود این کتاب را اعتباری دینی بخشیده. اینکه درست ترین راه را برای مخاطبان به نمایش درآورده در زودتر و بهتر رسیدن به سرمنزل مقصود کمکی عالی محسوب می شود. و اینکه از انحرافات و خطاهای برخی خامان و ناقصان یاد کرده نیز می تواند راهنمایی نیکو به حساب آید. در این اثر آداب و ادبِ سلوک عرفانی آنگونه که در نزد عارفان بزرگ بوده و رواج داشته، به تمامی یاد شده و خواننده با مرور و مطالعه ی این کتاب خواهد دانست که ایشان چگونه آداب سلوک را و ادب خاص حضور را می فهمیدند و به اجراء در می آوردند. بدیهی است که سلوک عرفانی آن هم با عمقی که در عرفان ما دارد بدون دانستن و توجّه نمودن به آداب و ادب ناشدنی است. و لذا این اثر می تواند سندی قابل توجّه در این باب برای مشتاقان سلوک باشد، چه برای رفتن به راهی که به دعوت و حکم سلطان جهان است قهراً باید شرایط حرکت و آداب و ادبِ راه و راهرو و راهبر و مقصد را دانست و به ویژه آنچه که مربوط به «حضور» است باید به خوبی فراگرفته شود تا کار سالک به خوبی به انجام برسد^[۲].

در بین سخنانی که در این هزاره وجود دارد به واقع برخی بسیار ناب و ارزنده اند که باید بارها و بارها خوانده و تکرار شود. ذکر برخی از این عبارات می تواند ما را با محتوای کتاب بیشتر آشنا کند. در شماره 3 آمده است: عین القضاة همدانی گوید: ای عزیز! هرکه ناسخ و منسوح نشناسد پیری را نشاید البتّه. نشنیدی که علی بوطالب(ع) یکی را دید که دعوت خلق می کرد در دین، چه گفت؟ گفت: هل عرفت النّاسخ من المنسوخ؟ فقال: لا! فقال له علی: هلکت و اهـلکت. آنکه راه خدا نداند چه داند که علی این چرا گفت. خلق جهان از ناسخ و منسوخ نام دانند، شعاع را آفتاب خوانند و روا بود، امّا نشاید که پندارند که عین آفتاب است. آن آیات را که جهانیان ناسخ و منسوخ خوانند، جزوی دان از کلّی، امّا همه ی آن نیست. آن یک نقطه است از آیات نواسخ و منسوخات^[۳].

در شماره 5 هم می خوانیم: ابوالمفاخر یحیی باخرزی گوید: از آداب مالابدّ آن است که درویش باید که به ابواب سلاطین نزدیک نشود و نرود، و با کسانی که ایشان را به دنیا رغبت باشد صحبت ندارد که ایشان دل او را از خدای تعالی بازگیرند و محبّ دنیا گردانند و اگر به ضرورت ناگاه به صحبت ایشان درافتی ایشان را نصیحت کن و در سخن با ایشان خیانت مکن که آن معاملت با خدای است، و حقّ را بگوی و چون این شرط در صحبت به جای آری ایشان تو را مسخّر گردند^[۴].

شماره 26 می گوید: ابوالحسین نوری گوید: صوفیان آن قوم اند که جان ایشان از کدورت بشریّت آزاد گشته است و از آفت نفس صافی شده و از هوی خالص شده تا در صف اوّل و درجه ی اعلی با حـق بیـارامیده اند و از غیر او رمیده، نه مالک بوند و نه مملوک^[۵].

در شماره 997 هم آمده است: شیخ مجدالدّین بغدادی گوید: سالک راه و طالب درگاه که با کمال راستی قدم در راه گذارده و دل از توجّه به ماسوا تهی نموده هراندازه که منزلت و قربش به حضرت ذوالجلال زیادتر شود عشق به عبادت و حرص بندگیِ او فراوانتر خواهد شد و این تزاید عبادت و عشق، یکی از نشانه های قبولی است، که چنان سالکی مقبول درگاه الله قرار گرفته است^[۶].

چنان که از متن کتاب پیداست، گذشته از بیان مفاهیم عرفانی و سلوکی که دانستن آن لازم است، غرض دیگری در کار بوده که خواننده با نام عارفان بزرگ و احیاناً ناشناخته و یا کمتر شناخته آشنا شود و نیز با برخی منابع مهم صوفیانه که کمتر در کتابهای پژوهشی دیده می شود. و این هر دو مورد نیز بسیار مهم و قابل توجّه اند.

نامهای آشنا و غریبی که از این بابت در این مجموعه سخن گفته‌اند برخی بدین ترتیب است: بایزید بسطامی، جنید بغدادی، ذوالنون مصری، یحیی معاذ رازی، خواجه عبدالله انصاری، ابوالحسن نوری، ابوالحسن خرقانی، سهل بن عبدالله تستری، مولانا، روزبهان بقلی شیرازی، خواجه نصیرالدین طوسی، محمّد رویم، کمال‌الدین خوارزمی، ابوالقاسم قشیری، سعدی شیرازی، یحیی باخرزی، سمنون محب، ابوعلی دقّاق، سری سقطی، ذوالنون مصری، عین القضاة همدانی، نجم‌الدین کبری، نورالدین اسفراینی، سفیان ثوری، ابوسعید ابوالخیر، عزیزالدین نسفی و ده‌ها عارف و حکیم و فیلسوف دیگر که با دانش و معرفت وسیع سخنان نغز گفته‌اند. در کنار این اسامی‌ارزشمند مسئله‌ی منابعی هم هست که این مطالب از دل آنها بیرون کشیده شده است و غرض نویسنده آشنایی خواننده با این منابع اصلی و اصیل برای کسب معارف دینی و عرفانی است. در این بین از برخی منابع بدین شرح می‌توان یاد کرد: رساله قشیریه، اللمع فی التّصوّف، التّعرّف لمذهب اهل التصوف، الطبقات الصوفیه سلمی، الطبقات الصوفیه انصاری، الفتوحات المکیه، کیمیای سعادت، الانسان الکامل، سلک السّلوک، مصباح الهدایه، معارف بهاء ولد، کشف المحجوب، انس التائبین، مصیبت نامه، عبهر العاشقین، تمهیدات، فوائح الجمال، اشعة اللمعات و غیره.

ویژگیها

کتاب هزاره‌ی سلوک، اثر استاد کاظم محمّدی کاری عرفانی ـ صوفیانه است که اختصاصاً به سیر و سلوک عرفانی و آنچه پیرامون آن است می‌پردازد. و لذا به مانند هر اثر دیگر خواصی دارد:

می توان این کتاب را به عنوان تنها و اوّلین کتاب در این باره در نظر گرفت.
جامعیّت کتاب از لحاظ بسط مفهومی ‌‌و موضوعی بسیار قابل توجّه است.
اشاره به برخی عباراتی که کمتر دیده و شنیده شده است.
استفاده از منابع متعدّد و اصیل.
وجود پاورقی‌ها که آدرس آیه، حدیث و متن مورد نظر را نشان می‌دهد از قسمتهای مهم کتاب است که کار دسترسی خواننده را به اصل مطلب آسان می‌کند.

وضعیت کتاب

هزاره‌ی سلوک، تألیف کاظم محمّدی، در یک جلد با مقدّمه‌ای دقیق و گسترده در بیان مفهوم منطبق با کتاب نوشته شده است. متن کتاب فارسی است و دارای 416 صفحه است. کتاب حاضر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. در آغاز، فهرست مختصرمطالب درج شده و در انتهای اثر هم فهرست جامعی از منابع و مأخذ و نیز نمایه ‌دیده میشود.