فصل المقال في شرح کتاب الأمثال: تفاوت میان نسخه‌ها

'''فصل المقال في شرح کتاب الأمثال''' اثر عبدالله بن عبدالعزیز بکری، شرحی است در دو جلد، بر کتاب «الأمثال» ابوعبید قاسم بن سلام بن عبدالله هروی بغدادی (متوفی 224ق) که کتابی پیرامون ضرب‌المثل‌های عربی می‌باشد.

بکری در مقدمه کتاب خود، به طور خلاصه می‌گوید که به هنگام مطالعه کتاب «الأمثال» ابوعبید، دریافته که ابوعبید، بسیاری از امثال را بدون شرح گذاشته و داستان‌ها و اخبار آنها را ذکر نکرده است. شاید به همین دلیل باشد که بسیاری از این امثال را دیگر نمی‌توان فهمید و به کار برد. از این‌رو، بکری این مطالب پراکنده- پیش از هرچیز حواشی و تعلیقات- را که به توضیح امثال می‌پردازند در شرح خود جمع کرده و پاره‌ای از موارد مبهم کتاب را روشن کرده است. وی همچنین می‌گوید تا جایی که می‌توانسته، سعی کرده گویندگان ابیات فاقد نام سراینده را نیز مشخص کند<ref>رودولف، زلهایم، ص108</ref>.

از عناوین کتاب می‌توان دریافت که بکری پاره‌ای از عناوین ابوعبید را در اینجا و سپس در متن، تغییر داده است<ref>همان</ref>.

به‌ندرت اتفاق می‌افتد که منابع مربوط به متون قرون وسطی، با دقتی که در تجزیه و تحلیل منابع بکری در شرح کتاب «الأمثال» ابوعبید به کار رفته، تجزیه و تحلیل شده باشد، هرچند خود بکری در این زمینه، اشاره‌های دقیق نکرده است. در جریان تجزیه و تحلیل منابع، از یک سو باید سلسله راویان کتاب «الأمثال ابوعبید» را که سرانجام به بکری می‌رسد را در نظر گرفت و از سوی دیگر، حواشی نسخه‌های خطی کتاب بر متن ابوعبید را. کشف قلمرو کار یک دانشمند عرب در پایان دوران پژوهش‌های مربوط به زبان عربی فصیح، موضوع جالبی است و ما از این فرصت استفاده می‌کنیم و به تفصیل از مأخذ مطالبی که بکری در شرح کتاب ابوعبید آورده، سخن می‌گوییم<ref>ر.ک: همان، ص110</ref>.

بکری در مقدمه کتاب، اذعان دارد که مواد از پیش آماده‌ای را در شرح خود گنجانده است. همچنین به نظر می‌آید که به هنگام نوشتن شرح، چند نسخه از کتاب «الأمثال» ابوعبید را در اختیار داشته است. نسخ خطی مورد استفاده بکری، می‌بایست دارای تعلیقاتی بوده باشند. این حواشی و تعلیقات، بعدها به شکلی نامعلوم، به شرح بکری راه یافته است. برخی از راویان یادشده در این تعلیقات، عبارتند از: سلمه بن عاصم، زبیر بن بکار و علی بن عبدالعزیز که نخستین شرح‌نویسان بر کتاب «الأمثال» ابوعبید هستند<ref>همان</ref>.

به طور کوتاه می‌توان گفت که شرح بکری، بیشتر کوششی بوده است در جهت جمع‌آوری تعلیقات دیگران، تا یک کار مستقل. خدمتی که بکری در این زمینه انجام داده، عبارت است از گردآوری آن تعلیقات مهم قدیمی که توسط دانشمندانی برجسته نوشته شده بود و شامل توضیحات نحوی و لغوی و تاریخی (داستان‌های امثال) بود. وی همچنین نام بسیاری از ابیات را که بر ابوعبید و حاشینه‌نویسان پوشیده بود، مشخص کرده و بی‌گمان در این زمینه، از کتاب «امالی قالی» استفاده کرده است. با آنکه بکری حدود یک سوم از متن اصلی را حذف کرده، اما این نکته چیزی از ارزش شرح وی بر امثال قدیمی عربی نمی‌کاهد، زیرا تقریبا همه امثال در متن اصلی و شرح و نیز برخی از قصه‌های امثال، در مجموعه بزرگ امثال میدانی، یا مجموعه‌های کوچک دیگر، همچون کتاب‌های مفضل ضبی، مفضل بن سلمه، حمزه اصفهانی و عسکری و کتاب «الأمثال» مجهول‌المؤلف، آمده است<ref>همان، ص120- 121</ref>.