شیخ طوسی و کتاب الفهرست: تفاوت میان نسخه‌ها

'''شیخ طوسی و کتاب الفهرست''' تألیف محمدکاظم رحمتی؛ این کتاب درصدد مدلل‌کردن مطلب استاد سیدحسین مدرسی طباطبایی در خصوص «الفهرست» شیخ طوسی است که به گفتۀ ایشان شیخ طوسی فهرست کهن‌تری را روزآمد و کامل کرده است.

کتاب «فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول» شیخ الطائفة محمد بن حسن طوسی (متوفای 460) یکی از چهار کتاب کهن شیعه در فن فهرست و رجال‌نویسی است. مباحث مختلفی دربارۀ کتاب «الفهرست» شیخ طوسی قابل طرح و بررسی است؛ اما در این کتاب تنها از یک نکته دربارۀ این کتاب سخن گفته شده است و آن مسئلۀ چگونگی تألیف کتاب «الفهرست» است.

این کتاب درصدد مدلل‌کردن مطلب استاد سیدحسین مدرسی طباطبایی در خصوص «الفهرست» شیخ طوسی است که به گفتۀ ایشان شیخ طوسی فهرست کهن‌تری را روزآمد و کامل کرده است. ایشان در اشاره به مدعای خویش نوشته‌اند: «کتاب فهرست شیخ طوسی .... به‌روشنی، تحریری از یک فهرست کهن‌تر شیعی است که بر جای نمانده، اما در دسترس نجاشی بوده و او اشتباهات آن را در موارد متعدد دریافته و به تصحیح آن همت گماشته است» و در توضیح بیشتری شیوۀ شیخ طوسی در روزآمدکردن فهرست کهن‌تر اساس کار خود را چنین توضیح داده‌اند: «شیخ طوسی گهگاه از منابع اندک دیگر و اطلاعات شخصی خود مطالبی بر آن اثر افزوده است. وی جملات کوتاه اندکی هم در اینجا و آنجا افزوده (برای نمونه، فهرست: 126 که وی در آنجا نظر مخالف خودش را دربارۀ عبارت بیان کرده، بدون آنکه عبارت اصلی را عوض کند) و اسامی مشایخ خود را جایگزین کرده و طرق خود را که بالقوه طرق روایت او به آثار حدیثی ذکرشده در آن فهرست بودند، در هر مورد گنجانیده است».

موارد مشابه دیگری را نیز می‌توان در کتاب «الفهرست» شیخ طوسی یافت که به‌روشنی نشان نقل یک متن کهن‌تر و روزآمدشدن آن توسط شیخ طوسی دارد. شیخ طوسی ضمن تغییر و افزودن مطالبی به متن اصلی، سیاق عبارت اصلی را حفظ کرده و در آن تغییری نداده که در مواردی این خود اسباب اشکالاتی شده است؛ برای مثال می‌توان این‌گونه تصرف شیخ طوسی را در شرح‌حال استادش سیدمرتضی دید.

مشترک‌بودن بسیاری از مطالب کتاب «الفهرست» شیخ طوسی و «الفهرست» نجاشی نیز به همین دلیل است و نجاشی نیز مانند شیخ طوسی از همان فهرست کهن‌تر استفاده کرده است؛ اما به‌جز بخش اندکی در ابتدای کتاب، در ادامۀ تألیف فهرست خویش آن را کنار نهاده است. این نکته که شیخ طوسی فهرست کهن‌تری را تکمیل کرده است، از مقایسۀ تطبیقی با کتاب الفهرست ابن‌ندیم که یکی از منابع اصلی شیخ طوسی در روزآمدکردن فهرست اساس خود بوده، به شکل روشنی نمایان می‌شود.

شیخ طوسی مطالب فراوانی را از کتاب «الفهرست» ابن‌ندیم اخذ کرده و به مطالب فهرست اساس کار خود افزوده است. منبع دیگری که شیخ طوسی از آن برای روزآمدکردن فهرست اساس کار خود بهره گرفته، اجازاتی است که در اختیار داشته است و از میان اجازات مورد اشاره، اجازۀ شیخ طوسی در روایت مرویات ابن‌عقده که شیخ طوسی تقریباً تمام اجازۀ اخیر خود را به تفاریق در فهرست نقل کرده، یکی دیگر از منابع شیخ طوسی در روزآمدکردن فهرست اساس کار وی است.

میان فهارس متداول اصحاب روزگار شیخ طوسی، فهرست ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن احمد بزار مشهور به ابن‌عبدون و ابن‌حاشر که خود از استادان شیخ طوسی بوده، به نظر فهرستی است که گمان می‌رود شیخ طوسی همین فهرست را تکمیل و روزآمد کرده است. فهرست ابن‌عبدون ظاهراً مورد استفادۀ نجاشی نیز بوده و این مطلب که تقریباً بخش‌هایی در کتاب «فهرست» نجاشی و «فهرست» شیخ طوسی سرشتی یکسان دارند ، به دلیل آن است که هر دو مبتنی بر «فهرست» ابن‌عبدون هستند؛ هرچند نجاشی در ادامۀ نگارش کتاب «فهرست» خود، «فهرست» ابن‌عبدون را به عنوان اساس تألیف کنار نهاده است. افزون بر بحث از این مسئله، دو نکتۀ دیگر نیز در این کتاب بحث شده است: نسخه‌های کتاب «الفهرست» که باقی مانده است و دیگری اهمیت متفردات شیخ طوسی در کتاب «الفهرست» که عموماً همان مطالب افزوده‌شدۀ او به «فهرست» ابن‌عبدون است.