تاریخ بخارا: تاریخ خانات آسیای مرکزی در قرن نوزدهم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تاریخ بخارا: تاریخ خانات آسیای مرکزی در قرن نوزدهم (مشتمل بر سه کتاب: رساله یا مختصری از تاریخ سلطنت خاندان منغیتیه، تاریخ سلاطین منغیتیۀ بخارا، تاریخ امیران منغیتیۀ بخارا)''' تألیف احمد مخدوم دانش، عبدالعظیم سامی، صدرالدین عینی؛ دیباچه، تصحیح و پیوستها از دکتر حسن شجاعی‌مهر؛ «رساله یا مختصری از تاریخ سلطنت خاندان منغیتیه» تألیف احمد مخدوم دانش، «تاریخ سلاطین منغیتیۀ بخارا» اثر عبدالعظیم سامی و «تاریخ امیران منغیتیۀ بخارا» نوشتۀ صدرالدین عینی، از مهم‌ترین منابع تاریخی دورۀ آغازین تاریخ معاصر آسیای میانه به‌ویژه خانگری بخارا در دورۀ تسلط روسیه بر این سرزمین است.

این مجموعه مشتمل بر سه کتاب «رساله یا مختصری از تاریخ سلطنت خاندان منغیتیه» تألیف احمد مخدوم دانش، «تاریخ سلاطین منغیتیۀ بخارا» اثر عبدالعظیم سامی و «تاریخ امیران منغیتیۀ بخارا» نوشتۀ صدرالدین عینی است.

«رساله یا مختصری از تاریخ سلطنت خاندان منغیتیه» تألیف احمد مخدوم دانش، «تاریخ سلاطین منغیتیۀ بخارا» اثر عبدالعظیم سامی و «تاریخ امیران منغیتیۀ بخارا» نوشتۀ صدرالدین عینی، از مهم‌ترین منابع تاریخی دورۀ آغازین تاریخ معاصر آسیای میانه به‌ویژه خانگری بخارا در دورۀ تسلط روسیه بر این سرزمین است. مجموعۀ «تاریخ خانگری بخارا» تاریخ نیمۀ دوم سدۀ نوزدهم و نیمۀ نخست سدۀ بیستم میلادی خانگری بخاراست که با این سه منبع دست‌اول تاریخی، از این سه مورخ که در یک دورۀ تاریخی زیسته‌اند، ولی با دیدگاه‌های گوناگونی به رخدادهای تاریخی آن توجه داشته‌اند و با سه شیوۀ تاریخ‌نگاری متفاوت تاریخ خود را نگاشته‌اند، گردآوری شده است.

عبدالعظیم سامی با حضور به عنوان واقعه‌نیوسی رسمی حکومتی در بخشی از تاریخ روایت‌شده در کتاب خود به صورت ناظر حوادث، دبیرانه و منشیانه به تاریخ‌نگاری واقع‌گرا و انتقادی ولی رسمی و درباری به تاریخ خانگری بخارا پرداخته است. او تقدیرگرایانه به وقایع تاریخی نگریسته و ارادۀ الهی را در افول امارت بخارا دیده است؛ چنانچه می‌نویسد: «چون ارادۀ الهی به کسر شوکت دولت و تنبیه و تأدیب متصدیان امور ملت قرار یافته بود، به مضمون "اذا اراد الله شیئا هیا له اسبابه" اسباب زوال ملک از چهار طرف آمادۀ شدن گرفت». او همچنین به جبرگرایی تاریخ اعتقاد دارد و در جایی با ذکر حدیثی غیرموثق از پیامبر به این موضوع اشاره می‌کند: «کل سادس مخلوع» و از برای سدق این خبر از رسول ابتدا کرده تا خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس و سایر سلاطین ممالک از هر زمره ناس ذکر کرده، هر ششم را مخلوع گردانیده است.

صدرالدین عینی با حضور فعال سیاسی و به عنوان یک انقلابی پرشور در بخش مهمی از تاریخ روایت‌شده در کتاب خود، ادیبانه و انقلابی‌مسلک با سبک تاریخ‌نگاری جدید علمی و منتقدانه به تاریخ خانگری بخارا پرداخته است. با مطالعۀ مقایسه‌ای این سه منبع تاریخی، تحلیل تاریخی رخدادهای خانگری بخارا به‌ویژه در دورۀ تسلط روسیه بر این سرزمین آسان‌تر خواهد بود.

عینی متأثر از دو نگرش تاریخی است که دانش و سامی نمایندگان آن بوده‌اند. او با تأثیر از دانش و سامی، رشد فکری و بلوغ فرهنگی توأمانی یافت و با تحت تأثیر قرارگرفتن در یک جریان فکری جهانی ناشی از انقلاب روسیه به یک بالندگی تحول‌سازی رسید. عینی نمایندۀ گروهی شد که با علم جدید تاریخ روبرو شدند و او با توانمندی توانست درک تازه‌ای از تحولات تاریخی زمانۀ خود ارائه دهد.

به طور کلی دانش، سامی و عینی در نگرش تاریخی خود به دورۀ آغازین تاریخ معاصر آسیای میانه در ساحت‌های گوناگونی باریک‌بینی و ژرف‌بینی داشته‌اند. دانش تمدن جدید را از درگاه دشمن نیرومند یعنی روسیه شناخته و شگفت‌زده شده، ولی فیلسوفانه بر آن است که اسباب قدرت حریف مدرن را با علل ضعف جامعۀ خود مطابقت دهد. سامی با تمدن جدیدی که به واسطۀ دشمن مسلط بر سرزمینش یعنی روسیه روبرو می‌شود، میانه‌ای ندارد و دبیرانه به آن خصمانه نگریسته و با اینکه به‌شدت ضعف امارت و فساد حکومت را احساس می‌کند، هنوز به قوت سنت فرهنگی خود برای اصلاح آن اعتقاد دارد. عینی هرچند شاگرد مکتب پیشینیان خود است، تاریخ را با علم جدید شناخته است؛ بنابراین هم مشتاق تمدن جدید است و هم شیفتۀ سنت فرهنگی خود.<ref> [https://literaturelib.com/books/7274 ر.ک: کتابخانه تخصصی ادبیات] </ref>