فهرست نسخه‌های عهد ایلخانی (قرون 8-7 ه. ق) در کتابخانه‌های ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

'''فهرست نسخه‌های عهد ایلخانی (قرون 8-7 ه. ق) در کتابخانه‌های ایران''' تألیف علی بهرامیان؛ از جمله مسائل مهم و قابل توجه در دوره ی ایلخانی، بررسی اوضاع و شرایط علمی و فرهنگی و دینی و مذهبی است. گرچه این مسأله، موضوع شماری از تحقیقات ارزنده بوده است، اما همچنان می توان ار زوایای گوناگون بدان نگریست. در این دوره ی پرحادثه قطعا کتاب هایی با موضوعات مختلف تصنیف شده اما نسخه های موجود، همه ی نسخه های آن ادوار نیست و بی گمان شمار قابل ملاحظه ای از آن آثار بر اثر حوادث گوناگون نابود شده و از بین رفته است و آنچه اینک در کتابخانه ها و موزه ها و مجموعه های شخصی جهان در دست داریم، جز اندکی از آن همه کوشش‌های علمی چیزی نیست و این موضوع به ویژه ازآثار خاص تراجم احوال عالمان و ذکر تصانیف ایشان بر می آید.

اگرچه تاریخ دو سرزمین ایران و مغولستان به واسطه ی برخوردهای سیاسی ونظامی با یکدیگر در قرون میانه پیوند خورد، اما در دراز مدت مراودات فرهنگی و اجتماعی جایگیزن تنش ها و درگیری ها شد و تأثیرات دامنه داری را در فرهنگ دو کشور برجای گذاشت. افکار و اندیشه ها، شیوه ی زندگی اجتماعی و اقتصادی، هنر و ادبیات از جمله ی این تبادلات هستند که تأثیرشان بر فرهنگ دو کشور کاملا مشهود است. در حالی که شیوه ی تساهل و تسامح برخی از حاکمان مغول در برخورد با افکار و اندیشه های فرهنگی و مذهبِی، قبل از استقرار در سرزمین های تسخیر شده و در مراحل بعدی، شرایط مناسبی را برای شکوفایی علمی و فرهنگی ایرانیان فراهم آورد، جلوه هایی از ظرفیت های عظیم فرهنگی و تمدنی ایرانیان از جمله زبان و ادبیات فارسی و نظام دیوانسالاری ایرانی در میان حکمرانان ایلخانی مورد توجه و تکریم واقع گردید و دستاوردهای ارزشمند علمی و فکری را به جهانیان عرضه کرد. بدین ترتیب، در دوره ای نه چندان طولانی رویارویی های سیاسی و نظامی جای خود را به داد و ستدهای فرهنگی داد و شرایط برای شکوفایی افکار و اندیشه ها، شعر و ادب و علوم و فنون مبتی بر ذوق و استعداد ایرانی فراهم شد. ماحصل این دوره از تاریخ ایران، تولید صدها اثر ارزشمند علمی و ادبی است که در قالب نسخ های خطی نفیس از آن روزگار برای نسل‌های حاضر این سرزمین به یادگار مانده است و امروزه در کتابخانه ها و مراکز علمی و دانشگاهی ایران و جهان با احترام نگهداری می شود. این آثار ضمن آنکه منابعی مهم برای تحقیق و پژوهش در مورد اوضاع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دوران حاکمیت ایلخانان در ایران و منطقه به شمار می روند، اطلاعات ارزشمندی را نیز در رابطه با ارزش ها و دستاوردهای فرهنگی و تمدنی آن دوران در اختیار نسل‌های کنونی قرار می دهند و در همان حال بستر مناسبی را برای گسترش و تحکیم روابط امروز دو کشور فراهم می نماید.

از جمله مسائل مهم و قابل توجه در دوره ی ایلخانی، بررسی اوضاع و شرایط علمی و فرهنگی و دینی و مذهبی است. گرچه این مسأله، موضوع شماری از تحقیقات ارزنده بوده است، اما همچنان می توان ار زوایای گوناگون بدان نگریست؛ مانند مدرسه ها و مجامع علمی و شرح احوال عالمان و هنرمندان و حتی شمار اینگونه موارد نیز، می تواند مفید باشد و در مقایسه با ادوار قبل و بعد، نقطه ای از حقیقت آن ادوار را نشان دهد. اینکه در این دوره ی پرحادثه، چه کتاب هایی و در چه موضوعاتی تصنیف شده و نسخه های آن آثار تا چه میزان انتشار یافت و نسخه های چه آثاری همچنان رواج داشت، تا حدی کاشف از حقیقت است؛ گرچه در نتیجه گیری نباید جانب احتیاط را از دست داد، زیرا آشنایان تاریخ و فرهنگ این ادوار نیک می دانند که نسخه های موجود همه ی نسخه های آن ادوار نیست و بی گمان شمار قابل ملاحظه ای از آثار آن ادوار بر اثر حوادث گوناگون نابود شده است و آنچه اینک در کتابخانه ها و موزه ها و مجموعه های شخصی جهان در دست داریم، جز اندکی از آن همه کوشش‌های علمی چیزی نیست و این موضوع به ویژه ازآثار خاص تراجم احوال عالمان و ذکر تصانیف ایشان بر می آید. با این همه، ملاحظه و گردآوری نسخه های شناسایی شده ی موجود در کتابخانه های ایران و در مراحل بعد جهان، می تواند حاکی از اوضاع و احوال علمی و فرهنگی از آن دوره باشد و البته این شیوه ای است که می توان درباب دیگر قرون و اعصار ایران در پی گرفت و از نتایج آن در تحقیقات تاریخی و غیرتاریخی مربوط به هر دوره ای بهره مند شد. افزون بر اینکه چنین شیوه ای می تواند زمینه ای برای تصحیح و بازنگری در فهارس نسخه های خطی باشد و بسا که به شناسایی بیشتر و بهتر آثار برجای مانده از آن ادوار بیانجامد.