کلیات اشعار و آثار فارسی (شیخ بهایی): تفاوت میان نسخه‌ها

«كليات اشعار و آثار فارسى شيخ بهايى»، به زبان فارسى، جامع آثار منظوم و منثور شيخ بهاء الدين، محمد عاملى، معروف به شيخ بهايى است.

شيخ بهايى، در مثنوى، از جلال الدين مولوى و شيخ عطار و در غزل‌هاى عارفانه، از سعدى و عراقى پيروى كرده و گاهى هم به پيروى از سبك سخن روز كه همان طرز جديد هندى يا اصفهانى كه در زمان صفويه ظهور كرده، برخاسته و بعضى از غزل‌هاى خود را به شيوه غنى كشميرى(بابا فغانى) و عرفى شيرازى آراسته است و در سروده‌هاى عرفانى تحت تأثير غزليات شمس سخن گفته است.

شيخ بهايى، چون زبان مادرى او عربى است و همان‌طور كه صاحبان تذاكر نوشته‌اند، بعد از طى دوران كودكى در ايران توطن گزيده، درست به دقايق و رموز و لطايفى كه خواه ناخواه قريحه باطن در خون و مغز و اعصاب انسان اثر مى‌گذارد، آشنا نبوده و مى‌خواسته از راه عقل مكسبى آنها را بياموزد.

با توجه به اينكه شيخ بهايى، از راه آموختن، اين توفيق را يافته باشد، باز خود نشان ديگرى از نبوغ ذاتى و دهاء فطرى اوست. از مثنويات او كه شامل«نان و حلوا»، «شير و شكر»، «نان و پنير» و برخى مثنويات پراكنده ديگر است، اين‌طور برمى‌آيد كه فقط در زمينه مثنوى‌سازى آزموده و ممتحن بوده و در ساير فنون شعرى دستى چندان قوى نداشته است. در رباعى، قطعه، قصيده و غزل به استقبال هر كس رفته، شكست خورده و سطحش از حد شعر متعارف بالاتر نرفته است.

مى‌گويند، فصحاى عرب، معتقدند كه شيخ بهايى، فارسى، خوب شعر مى‌گويد و شعراى فارسى‌زبان عكس اين عقيده را دارند و از اين دو عقيده پيداست كه شعر فارسى و عربى او هر دو متوسط و در يك سطح قرار دارند و متابعت شيخ بهايى از گذشتگان، مانع از اين بوده كه روش مشخصى براى خود اتخاذ كند و تقليد، شخصيت ادبى او را در جنب درياى مواج و بى‌كرانه ادبيات فارسى كه لبالب از لئالى گران‌سنگ و درر شهوار است، محو و نابود ساخته است. روش تقليدى شيخ، حتى در آثار عربى او هم نمايان است و تعجب است با اينكه خود، عرب بوده، به طريقه عربى اساتيد فارسى‌زبان، شعر عربى ساخته است:

«نان و حلوا»، از مثنويات معروف شيخ بهايى مى‌باشد. اين مثنوى ملمّع، در سفر حج و بر وزن مثنوى مولوى سروده شده و شيخ بهايى، در آن، ابياتى از مثنوى را تضمين كرده است. اين مثنوى، به‌طور پراكنده در كشكول نيز نقل شده است.

در مثنوى«نان و حلوا»، بيشتر توجه شيخ بهايى به اعراض از دنيا و زخارف دنيوى، ذم اهل ريا، شكر نعمت در بلايا، قطع علايق و صرف عمر به تأسف و ندامت بوده و مفاهيم خود را با تمثيلاتى كه بيشتر جنبه هزل و طيبت دارد، آميخته است و به‌قدرى خوب از عهده برآمده كه خيلى از داستان‌ها و تك‌بيت‌هاى آنها جزو ضرب‌المثل‌ها گرديده است:

اين مثنوى، وزن مخصوصى دارد و بنا به مقدمه آن، به وزن«خبب» و از اوزان خاصه عرب است(به تقطيع«مفعول فعول مفاعلين») و شايد شيخ بهايى، اول كسى باشد كه در اين وزن، شعر فارسى ساخته و از قرار معلوم اين وزن، آهنگ مخصوصى دارد كه در مقامات موسيقى به«حزين» معروف است، چون در پايان اين مثنوى مى‌گويد:

ساير اشعار شيخ بهايى، همان‌طور كه اجمالا اشارتى رفت، اهميت چندانى(آن‌طور كه در صف شعر بلند فارسى قرار گيرد)، ندارد و حدش همان شعر متوسط معمولى است. تنها چيزى كه از شيخ بهايى، در عين زيبايى و لطافت، شور و حالى دارد، همان تضمين معروف اوست كه غزل«خيالى» را تخميس كرده است و قبل از اينكه در مجموعه آثار او چاپ شود، در سفاين و تذكره‌ها مكرر در مكرر چاپ شده و بيشتر اهل ذوق، آن را از بر دارند.

بعضى از رباعيات شيخ بهايى هم مانند مخمسش نيمه شهرتى پيدا كرده، ولى از نظر قياس با رباعيات خيام و ابو سعيد و ساير اساتيد، چندان قابل ملاحظه نيست.

به‌طور كلى چيزى كه در آثار شعرى شيخ بهايى قابل توجه است، همان مثنويات عرفانى و حكمت‌آميز اوست.

در آغاز كتاب، مقدمه‌اى از غلام‌حسين جواهرى و سپس شرح حالى از شيخ بهايى زير عنوان«شرح جامع ديگرى در باره شيخ بهايى»، مشتمل بر مباحثى همچون«نام و نسب»، «محل و تاريخ تولد و وفات»، «دوران جوانى و تحصيلات»، «اساتيد»، «سير و سياحت» و... ذكر شده است.