معماری خانقاه در خراسان سده‌ی پنجم: تفاوت میان نسخه‌ها

از هزاران هزار اثر معماری که گذشتگان ما در این سرزمین پدید آورده‌اند فقط اندکی به دست ما رسیده است. انسان ها این بناها را با دیدگاه ها، اندیشه‌ها و سلایق، با فنون و مهارت ها، و با سازو کارهای فردی و اجتماعی پدید آورده‌اند.  اما گذشت زمان و تحولات فرهنگی موجب شد تا امروزه تصور درستی از آن اندیشه‌ها و سازوکارها و شیوه‌های زندگی و طرز نگرش و داوری مردم آن دوره‌ها نداشته باشیم. تصور ما از معماری در سیاق فرهنگ ایران تصوری اجمالیست. بخشی از این تصور اجمالی را مجموعه ای از تصورها درباره‌ی انواع آثار تشکیل می دهد. یکی از این آثار یا گونه بناها، خانقاه است. از منابع نوشتاری چنین برمی آید که تا پیش از صفویه، در بسیاری از شهرهای ایران چندین خانقاه وجود داشته و گاهی خانقاه از نظر تعداد با مسجد و گرمابه همتایی داشته است. صفویان، با آنکه خود از خانقاه برآمده بودند، اما بسیاری از خانقاه‌ها را ویران یا نام و کارکرد آن‌ها را دگرگون کردند. در نتیجه، در طی سده‌های پس از آن، گونه بنایی به نام خانقاه کمابیش از یاد رفت و معماری آن فراموش شد. از این روست که اگر امروزه خانقاهی برجا مانده باشد، به دشواری می‌توان آن را بازشناخت و خانقاه بودنش را گواهی کرد. به همین دلیل معماری خانقاه از مواضع ابهام در تاریخ معماری ایران است؛ چننان که گویی بخشی از حافظه‌ی معماری ما محو شده است. بازیابی این حافظه نیاز به کاری عمیق و گسترده  در دوره‌ها و مکان‌های گوناگون دارد. این کتاب متکفل یکی از پاره‌های آن تحقیق گسترده است. چیستی و چگونگی معماری خانقاه  در زادگاه آن، خراسان، و در نخستین پاره‌ی تاریخ آن، یعنی از اواخر سده‌ی چهارم تا نیمه‌ی سده‌ی ششم هجری.