تأویلات باطنی در شهود معنوی رنگ و نور: تفاوت میان نسخه‌ها

لفظ تأویلات ما را مستقیماً به فضای فلسفه ی هرمنوتیک می‌کشاند و از سویی با دنیایی معنوی در حوزه‌ی دین و عرفان نزدیک می‌سازد و در اینجا نیز قهراً هر سه مورد اعتبار است و می‌توان کتاب را در هر سه موضوع دخیل دانست. کتاب با مقدّمه‌ای آغاز می‌شود و بعد از آن مطالب مقدّماتی که خواننده باید با آن آشنا شود مورد نظر قرار می‌گیرد، به عبارتی از نقش کلمات، تأویلات باطنی، رنگ و نور، ترویج تشیّع، لاهیجی و نوربخش، قیام نوربخش، نامه ی نوربخش به شاهرخ، ماجرای مدویّت، طریقت و مکتب نوربخش، وفات نوربخش و کتاب حاضر را می‌توانیم قبل از ورود به بحث اصلی که شرح رساله‌ی نوریه ی [[سیّد محمّد نوربخش]] است را ببینیم. در واقع با قید مقدّمه ما خلاصه‌ای از زندگی، سلوک و اندیشه‌های [[سیّد محمّد نوربخش]] را بانضمام چالشهای دیده و گفته شده را مرور می‌کنیم تا به شرح رساله نوریه برسیم.

شرح رساله چنانکه در فهرست مطالب آن دیده می‌شود دارای 51 شماره است که هر شماره به موضوعی اختصاص داده شده است که البتّه در سیر بحث و شرح جمله جمله ی کتاب تدوین شده است. شماره ی 1 به تبیین رساله اشاره می‌کند و بیان می‌دارد:  

رساله‌ی حاضر یکی از آثار ارزشمند شیخ المشایخ حضرت امیر سیّد محمّد نوربخش است. لحن آغازین و حتّی شیوه‌ی پردازش مطالب این اثر از نوع نگارشهای حکما و فیلسوفان اسلامی‌است و همین نشان از آن دارد که حضرت شیخ با اندیشه‌های فیلسوفان بزرگ یونانی به مانند: سقراط، [[افلاطون]] و [[ارسطو]]؛ و همینطور از حکمت و فلسفه‌ی اسلامی‌ و حکیمان مسلمان به مانند: [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]]، [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] و [[سهروردی، یحیی بن حبش|سهروردی]] به خوبی آشنا بوده و در مواردی نیز همچون ایشان به مسائل می‌نگریسته است و حتّی در جایی از او نقل شده که در برخی موارد خود را همتای [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ الرّئیس ابوعلی سینا]] می‌دیده است. نوع کلمات آغازین این رساله، چیزی مانند نوشته‌های شیخ اشراق را به یاد می‌آورد خاصّه که از بین صفات حضرت حق، «نورالانوار» را لحاظ کرده که مورد توجّه [[سهروردی، یحیی بن حبش|سهروردی]] و دیگر اشراقیونِ قبل و بعد از او بوده و اساس مکتب نوریّه و اشراقیّه ی [[سهروردی، یحیی بن حبش|سهروردی]] را رقم زده است. آنان که با طریقت و مکتب عرفانیِ کبرویه که سیّد محمّد نوربخش یکی از مشایخ نامدار آن است آشنا باشند می‌دانند که «نور» و «رنگ» و کاربرد آن در عرفان و تصوّف، از ابداعات حضرت شیخ [[نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر|نجم‌الدّین کبری]] بوده است که مریدان و شاگردان او یکی پس از دیگری از آن یاد کرده و در آثار و نوشته‌های خود آن را بسط و گسترش داده‌اند<ref>متن، صص 66-65</ref>.

در ذیل شماره 2 که عنوان تقاضای نگارش مطرح شده انگیزه‌ی  نوشتن این رساله مطرح شده است، چنانکه از متن آن معلوم است شخصی به نام شیخ شهاب‌الدّین که هویّت او کاملاً معلوم نیست از شیخ تقاضای نوشتن این رساله را می‌کند، ولی از القابی که در همان ابتدا به این فرد نسبت داده می‌شود حکایت از آن دارد که وی در آن زمان شناخته شده و فرد بزرگی محسوب می‌شده است. این او بوده که از [[سیّد محمّد نوربخش]] تقاضا کرده تا مطالبی یا کتاب و رساله‌ای در باره ی نور بنویسد، و عزیز بودن خاطر وی سبب نوشتن همین رساله شده است.

کتاب تأویلات باطنی در شهود معنوی رنگ و نور اثری است فلسفی ـ عرفانی با رویکردی تحلیلی ـ نقدی که به مسئله‌ی نور، وجود، سلوک باطنی انسان، رؤیتها و شهودات معنوی و تحلیل و تأویل هر یک می‌پردازد. عنوان کتاب تا اندازه‌ای گویای باطن اثر است و معلوم می‌کند که در چه بابتی سخن خواهد گفت. مقوله ی تأویلات و نیز رنگ و نور به قدر کافی گویا هست، ضمن این که [[سیّد محمّد نوربخش]] نیز در ادامه‌ی مکتب عرفانی کبرویه به مانند مؤلّف کتاب نگرشی صرفاً عرفانی را مورد مداقّه قرار می‌دهند امّا این روش در ساخت و پرداخت حالات روحی و معنوی سالکان کاربرد دارد و در واقع شیوه‌ای برای تحلیل حالات باطنی سلوکی سالکان است تا هم مرتبه ی ایشان معلوم شود و هم ادب و آداب ادامه ی راه را بتوان برای ایشان باز کرد و تشریح نمود.

مقدّمه ی مشروح کتاب به شرح موقعیّت و چالشهای [[سیّد محمّد نوربخش]] می‌پردازد و موقعیّت و کار او را در سلوک مشخّص می‌کند و در واقع اطلاعاتی مفید به خواننده می‌دهد تا با نویسنده‌ی [[رساله‌ی نوریه (نوربخش)|رساله‌ی نوریه (نوربخش)]] آشنا شود و بداند که تحلیل کننده‌ی معنوی و تأویلگر رؤیاها و شهودات باطنی چه کسی است. در همین مقدّمه معلوم می‌کند که وی مرید [[خواجه اسحق ختلانی]] است امّا در کنار طریقت در دیگر علوم هم استادانی برجسته داشته است که برخی عبارتند از: [[ابن فهد حلی، احمد بن محمد|ابن فهد حلّی]] از مفاخر علمای امامیه، [[جرجانی، علی بن محمد|میر سیّد شریف جرجانی]] و [[امیر سیّد علی شریف شیرازی]]. از وی آثار متعدّدی در دست است که در خصوص دین، عرفان و فلسفه است که در صفحات 28-27 به این آثار اشاره شده است. در خصوص شیعه بودن مکتب کبرویه و مشایخ این طریقت سخنانی در این کتاب دیده می‌شود از جمله در طریقت شیعی مؤلّف رساله نیز از صفحه 30 تا 34 نکاتی گفته شده است.

لطائف سبعه یا اطوار فوق عقل که در مکتب کبرویه اساس معنویت آن را تشکیل می‌دهد به ترتیب عبارتند از لطیفه ی قالبی، نفسی، قلبی، سرّی، روحی، خفی، و حقّی که هر کدام در مسیر خود با یک پیامبر باطنی همراه می‌شوند که شرح آن در متون کبرویه باید دیده شود، چنانکه حضرات انبیاء: آدم، نوح، ابراهیم، موسی، داوود، عیسی و محمّد علیهم السّلام در این باره الگویی خاص اند. این تحلیل با مترادفات مفهومی‌خود نیز در مواردی دیگر تطبیق می‌شود که طبع، نفس، قلب، روح، سرّ، خفی و أخفی از آن نوع است و یا با صدر، قلب، شغاف، فؤاد، حبّة القلب، سویداء القلب و مهجة القلب همراه می‌شود<ref>مقدّمه، صص 147-145</ref>.

همین که رو به آخر کتاب می‌رویم مباحث بسیار پیچیده تر و دشوارتر می‌شود، زیرا با مقولاتی چون حجابهای نورانی و ظلمانی و تجلّیات مختلف مواجه می‌شویم و [[سیّد محمّد نوربخش]] تجربیّات باطنی و سلوکی خود را یکایک بیان می‌کند و شارح و نویسنده نیز با تحلیل انتقادی به شرح آن می‌پردازد که گاهی در برخی امور با هم دچار چالش نیز می‌شوند و البتّه شواهدی را که شارح به دست می‌دهد چنین می‌نماید که حق به جانب اوست. از دیگر مواردی که در کتاب وجود دارد و مهم است بحث مراتب تجلّی است و در همینجا بحث عمیق بقا و فنای صوفیه پیش می‌آید که تفسیرهای دشواری را در این متن و شرح آن شاهد هستیم. چنانکه می‌خوانیم: و عالمی‌بی نهایت از نور کبود که نور ملکوت سفلی است و سیران در آن عالم ابتدای سیران در صفت الباطن و آن که حضرت حق به همین رنگ تجلّی فرمود، علامت کمال تزکیه ی نفس است؛ و عالمی‌بی‌نهایت از نور سرخ، بدایت ملکوت علوی است و تجلّی به همین رنگ علامت کمال تصفیه ی قلب است و عالمی‌بی نهایت از نور زرد، وسط ملکوت علوی است و تجلّی به همین رنگ، علامت تجلیه ی سرّ است و عالمی ‌بی نهایت از نور سفید، نور نهایت ملکوت علوی است و تجلّی به این رنگ، علامت کمال تجلیه‌ی روح است و عالمی‌بی نهایت از نور سیاه، نور جبروت است و تجلّی به همین رنگ، علامت کمال تجلیه ی خفاست از کثرت ماسوی الله و عالمی‌ بی نهایت بی رنگ، نور لاهوت است و چون در این عالم کثرت بلکه اثنینیت، محال است جز فنا نیافت و آن که در واقعه هم واقعه را عرض کرد، علامت کمال تربیت است از پیر به سبب کمال ارادت در باره‌ی پیر و چون در ملکوت که عقول و نفوس معلّقه است به عالم اجسام سیران به کمال رسید، بالای عرش که لامکان است سیران نمود و این سیری است در عقل کل و نفس کل که علم الله است و حیات الله است و این سیر، سیر فی الله است و نهایت ندارد و از حد و عد بیرون است، یعنی سنین سرمدی است تا آنجا که عدد بود، سنین ربوبیت یا سنین الوهیت بود، چون بی عدد شد، سرمدی است و آن عالم لاخلا و لاملا است. لا خلا لوجود الحیوه والعلم فیه ولاملا لعدم الجسم فیه»<ref>متن، صص 545-544</ref>.