۱۰۶٬۳۳۳
ویرایش
ابن شاطر، على بن ابراهیم: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
از جزئیات زندگى ابن شاطر اطلاع دقیقى در دست نیست. | از جزئیات زندگى ابن شاطر اطلاع دقیقى در دست نیست. | ||
==ولادت، بیشه، تحصیلات== | ==ولادت، بیشه، تحصیلات== | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۴: | ||
در 719ق/ 1319م به قاهره و سپس اسکندریه رفت و در این دو شهر به فراگرفتن هیأت و نجوم و ریاضى پرداخت و در این علوم مهارت یافت. | در 719ق/ 1319م به قاهره و سپس اسکندریه رفت و در این دو شهر به فراگرفتن هیأت و نجوم و ریاضى پرداخت و در این علوم مهارت یافت. | ||
==ریاست موذنان== | ==ریاست موذنان== | ||
سپس ریاست مؤذنان و مسئولیت تعیین اوقات شرعى در جامع اموی دمشق را به عهده گرفت و قسمت اعظم زندگى خود را در این کار به سر برد. ابن شاطر در این باره جداولى ترتیب داد که مجموعه‌ای بود از جداولى که مقادیر بعضى از توابع کروی نجومى مربوط به اوقات نماز از آنها به دست مى‌آمد. این جدول‌ها تا 1974م کشف نشده بود. | سپس ریاست مؤذنان و مسئولیت تعیین اوقات شرعى در جامع اموی دمشق را به عهده گرفت و قسمت اعظم زندگى خود را در این کار به سر برد. ابن شاطر در این باره جداولى ترتیب داد که مجموعه‌ای بود از جداولى که مقادیر بعضى از توابع کروی نجومى مربوط به اوقات نماز از آنها به دست مى‌آمد. این جدول‌ها تا 1974م کشف نشده بود. | ||
==آثار== | ==آثار== | ||
| خط ۶۸: | خط ۶۴: | ||
آثار ابن شاطر را مى‌توان دو قسمت کرد: | آثار ابن شاطر را مى‌توان دو قسمت کرد: | ||
الف - ساخته‌ها: | الف - ساخته‌ها: | ||
| خط ۷۴: | خط ۶۹: | ||
اگرچه از ساخته‌های ابن شاطر جز اندکى به دست مانرسیده، ولى رساله‌های موجود درباره نحوه کاربرد آن آلات دلالت بر وجود دستگاههای مربوط دارد که عبارتند از: | اگرچه از ساخته‌های ابن شاطر جز اندکى به دست مانرسیده، ولى رساله‌های موجود درباره نحوه کاربرد آن آلات دلالت بر وجود دستگاههای مربوط دارد که عبارتند از: | ||
1. اسطرلاب، | 1.اسطرلاب، | ||
2. ربع تام، ابن شاطر این دستگاه را برای شناخت اوقات شرعى طرح ریزی کرد و نام این دستگاه را «ربع التام لمواقیت الاسلام» گذاشته بود و منظور از ابداع آن، انجام عملیات نجومى به طریق ساده بوده است. | 2.ربع تام، ابن شاطر این دستگاه را برای شناخت اوقات شرعى طرح ریزی کرد و نام این دستگاه را «ربع التام لمواقیت الاسلام» گذاشته بود و منظور از ابداع آن، انجام عملیات نجومى به طریق ساده بوده است. | ||
3. ربع علایى، منسوب است به علاءالدین که لقب خود ابن شاطر است. | 3. ربع علایى، منسوب است به علاءالدین که لقب خود ابن شاطر است. | ||
وی این ربع‌ها را در عملیات ریاضى و محاسباتى زمان خود و پیدا کردن حاصل ضرب‌ها و خارج قسمت‌ها و توابع متعارف مثلثاتى و نیز برای حل مسائل متعارف نجوم کروی، و مسائلى همچون تعیین میل اول و دوم و بُعد مستقیم، برای طول معین دائره البروجى، و همچنین برای تعیین مدت شفق و فلق برای عرض جغرافیایى، یا طول خورشیدی یا ارتفاع خورشیدی معین، به کار مى‌برده است. | وی این ربع‌ها را در عملیات ریاضى و محاسباتى زمان خود و پیدا کردن حاصل ضرب‌ها و خارج قسمت‌ها و توابع متعارف مثلثاتى و نیز برای حل مسائل متعارف نجوم کروی، و مسائلى همچون تعیین میل اول و دوم و بُعد مستقیم، برای طول معین دائره البروجى، و همچنین برای تعیین مدت شفق و فلق برای عرض جغرافیایى، یا طول خورشیدی یا ارتفاع خورشیدی معین، به کار مى‌برده است. | ||
4. ساعت آفتابى، وسیله‌ای که ابن شاطر مى‌توانست با استفاده از آن در هر ساعت از روز، زمانى را که از طلوع آفتاب گذشته یا به غروب آن مانده بود، برحسب ساعات اعتدالى اندازه بگیرد و اوقات نماز ظهر و عصر و نیز نصف‌النهار محل و از روی آن جهت قبله را تعیین کند. ساعتى که در 767ق ساخت و آن را «صندوق الیواقیت الجامع لاعمال المواقیت» نامید و فعلاً در کتابخانه مدرسه احمدیه حلب، در مجموعه افندی بن طاها زاده موجود است. | 4.ساعت آفتابى، وسیله‌ای که ابن شاطر مى‌توانست با استفاده از آن در هر ساعت از روز، زمانى را که از طلوع آفتاب گذشته یا به غروب آن مانده بود، برحسب ساعات اعتدالى اندازه بگیرد و اوقات نماز ظهر و عصر و نیز نصف‌النهار محل و از روی آن جهت قبله را تعیین کند. ساعتى که در 767ق ساخت و آن را «صندوق الیواقیت الجامع لاعمال المواقیت» نامید و فعلاً در کتابخانه مدرسه احمدیه حلب، در مجموعه افندی بن طاها زاده موجود است. | ||
این دستگاه از لحاظ اینکه مکمل دستگاههای علمى زمان خود بوده، شایان توجه است. | این دستگاه از لحاظ اینکه مکمل دستگاههای علمى زمان خود بوده، شایان توجه است. | ||
ابن ابى الفتح صوفى ستاره‌شناس مصری، درباره طرز استفاده از صندوق الیواقیت ابن شاطر رساله مختصره بالعمل بصندوق الیواقیت را در 10 باب نوشته که نسخه‌هایى از آن در کتابخانه‌ها موجود است. لوئى ژانن1 و دیوید کینگ این اثر را با ترجمه و توضیح ریاضى آن به زبانهای فرانسه و انگلیسى در مجله تاریخ2 (س 1، شم 2) منتشر کرده‌اند. | ابن ابى الفتح صوفى ستاره‌شناس مصری، درباره طرز استفاده از صندوق الیواقیت ابن شاطر رساله مختصره بالعمل بصندوق الیواقیت را در 10 باب نوشته که نسخه‌هایى از آن در کتابخانه‌ها موجود است. لوئى ژانن1 و دیوید کینگ این اثر را با ترجمه و توضیح ریاضى آن به زبانهای فرانسه و انگلیسى در مجله تاریخ2 (س 1، شم 2) منتشر کرده‌اند. | ||
ابن شاطر در 773ق نیز ساعت آفتابى افقى با شکوهى ساخت که بر مناره شمالى مسجد اموی نصب شد. | ابن شاطر در 773ق نیز ساعت آفتابى افقى با شکوهى ساخت که بر مناره شمالى مسجد اموی نصب شد. | ||
در هر حال این ساعت آفتابى، مسلماً کامل‌ترین، دقیق‌ترین و هنرمندانه‌ترین آلتى است که در ممالک اسلامى شناخته شده است. | در هر حال این ساعت آفتابى، مسلماً کامل‌ترین، دقیق‌ترین و هنرمندانه‌ترین آلتى است که در ممالک اسلامى شناخته شده است. | ||
| خط ۹۱: | خط ۸۹: | ||
گذشته از ساخت و تکمیل آلات نجومى، مهم‌ترین کار تئوریک ابن شاطر نظریه سیاره‌ای اوست که تغییرات تازه‌ای در الگوهای بطلمیوس وارد کرد. | گذشته از ساخت و تکمیل آلات نجومى، مهم‌ترین کار تئوریک ابن شاطر نظریه سیاره‌ای اوست که تغییرات تازه‌ای در الگوهای بطلمیوس وارد کرد. | ||
وی ضمن تشریح و انتقاد اغلب نظریات بطلمیوس، براساس رصدها و الگوهای مندرج در الزیج الجدید خود، سیر اجرام آسمانى براساس نظام بطلمیوسى را رد کرده و دلایلى در اثبات نظریه خود ارائه کرده است. | وی ضمن تشریح و انتقاد اغلب نظریات بطلمیوس، براساس رصدها و الگوهای مندرج در الزیج الجدید خود، سیر اجرام آسمانى براساس نظام بطلمیوسى را رد کرده و دلایلى در اثبات نظریه خود ارائه کرده است. | ||
ابن شاطر حرکت خورشید را از دید ناظر در زمین به صورت مجموع حرکت‌های تدویری درنظر گرفته است. وی در این نظریه به طور آشکار فلک حامل خارج از مرکز و فلک معدل المسیر را که در مدل بطلمیوسى آمده، حذف کرده و به جای آنها از فلک‌های تدویر درجه دوم استفاده کرده است. هدف نهایى وی نه اصلاح مبانى نجوم عملى، بلکه به وجود آوردن یک نظریه سیاره‌ای بوده است که از حرکات یک نواخت در مدارهای دایره‌ای فراهم آمده باشد. ابن شاطر در مورد خورشید هیچ مزیتى از فلک تدویر اضافى به دست نیاورد. در مورد ماه این تمهید جدید تا حدی عیب عمده نظریه بطلمیوسى را اصلاح کرد. | ابن شاطر حرکت خورشید را از دید ناظر در زمین به صورت مجموع حرکت‌های تدویری درنظر گرفته است. وی در این نظریه به طور آشکار فلک حامل خارج از مرکز و فلک معدل المسیر را که در مدل بطلمیوسى آمده، حذف کرده و به جای آنها از فلک‌های تدویر درجه دوم استفاده کرده است. هدف نهایى وی نه اصلاح مبانى نجوم عملى، بلکه به وجود آوردن یک نظریه سیاره‌ای بوده است که از حرکات یک نواخت در مدارهای دایره‌ای فراهم آمده باشد. ابن شاطر در مورد خورشید هیچ مزیتى از فلک تدویر اضافى به دست نیاورد. در مورد ماه این تمهید جدید تا حدی عیب عمده نظریه بطلمیوسى را اصلاح کرد. | ||
| خط ۹۷: | خط ۹۶: | ||
برخى حتى برآنند که گالیله در اختراع تلسکوپ، از افکار و نظریات ابن شاطر استفاده کرده است. | برخى حتى برآنند که گالیله در اختراع تلسکوپ، از افکار و نظریات ابن شاطر استفاده کرده است. | ||
ب - تألیفات: | ب - تألیفات: | ||
| خط ۱۰۳: | خط ۱۰۱: | ||
در حدود 45 اثر نجومى و ریاضى به ابن شاطر نسبت داده شده که غالب آنها در کتابخانه‌های جهان موجود است: | در حدود 45 اثر نجومى و ریاضى به ابن شاطر نسبت داده شده که غالب آنها در کتابخانه‌های جهان موجود است: | ||
1. الزیج الجدید، | 1.الزیج الجدید، | ||
مهم‌ترین و مشهورترین اثر ابن شاطر است که وی آن را به دستور سلطان مراد اول عثمانى تألیف کرد. منظور سلطان از این کار، تحریر زیجى بود که شامل تمام نظریات فلکى و معلومات جدید باشد. به طوری که خود مؤلف در مقدمه الزیج الجدید نوشته، وی شمار زیادی از آثار و نوشته‌های اخترشناسان گذشته، مانند مجریطى و محیى‌الدین مغربى را مورد مطالعه قرار داده و متوجه شده که آنان و عده‌ای دیگر مانند [[ابن هیثم، محمد بن حسن|ابن هیثم]]، [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|نصیرالدین طوسى]] در درستى نظریه بطلمیوس، درباره افلاک اظهار تردید کرده و درصدد ساختن الگوهایى برآمده‌اند که حرکات عرضى و طولى سیارات را به صورت صحیح نمایش دهد، ولى در این کار خود توفیقى حاصل نکرده‌اند. از این رو ابن شاطر نظریه سیاره‌ای جدیدی ارائه داده و در رساله‌ای به نام تعلیق الارصاد به شرح روشها و رصدهایى پرداخته که به کمک آنها نظریه خود را طرح ریزی کرده و پارامترهایى استخراج نموده است. | |||
در الزیج الجدید که مشتمل بر 100 باب و 118 جدول است، مجموعه جدیدی از جداول سیاره‌ای دیده مى‌شود. این زیج مدت چندین قرن در دمشق مورد استفاده بوده است. [[قلقشندی، احمد بن علی|قلقشندی]] آن را کامل‌ترین زیج زمان خود دانسته، مى‌نویسد که نسخه‌هایش منتشر نشده و کمیاب است. | |||
زیج ابن شاطر را در قرون مختلف علمای متعددی تصحیح و یا تلخیص کرده‌اند. | زیج ابن شاطر را در قرون مختلف علمای متعددی تصحیح و یا تلخیص کرده‌اند. | ||
2. ارجوزه فى الکواکب، | 2.ارجوزه فى الکواکب، | ||
منظومه‌ای است درباره ستارگان، | منظومه‌ای است درباره ستارگان، | ||
3. ايضاح المغيّب فى العمل بربع المجيّب، | 3.ايضاح المغيّب فى العمل بربع المجيّب، | ||
كه در يك مقدمه و 205 باب ترتيب يافته است؛ | كه در يك مقدمه و 205 باب ترتيب يافته است؛ | ||
4. تحفه السامع فى العلم بالربع الجامع، | 4.تحفه السامع فى العلم بالربع الجامع، | ||
که مشتمل بر یک مقدمه و 41 باب و یک خاتمه است؛ | که مشتمل بر یک مقدمه و 41 باب و یک خاتمه است؛ | ||
| خط ۱۲۳: | خط ۱۲۲: | ||
5. تحفه الاحباب فى الضروری والاصل من علم الاسطرلاب یا تخبیر الاحباب فى الضروری من علم الاسطرلاب؛ | 5. تحفه الاحباب فى الضروری والاصل من علم الاسطرلاب یا تخبیر الاحباب فى الضروری من علم الاسطرلاب؛ | ||
5. تسهیل المواقیت فى العمل بصندوق الیواقیت، | 5.تسهیل المواقیت فى العمل بصندوق الیواقیت، | ||
رساله‌ای است درباره طرز کاربرد «صندوق الیواقیت» که از ابداعات خود ابن شاطر بود. این رساله مشتمل بر 155 مسأله فلکى است که به طریقه جبری مطرح شده است؛ | رساله‌ای است درباره طرز کاربرد «صندوق الیواقیت» که از ابداعات خود ابن شاطر بود. این رساله مشتمل بر 155 مسأله فلکى است که به طریقه جبری مطرح شده است؛ | ||
6. تعلیق الارصاد، | 6.تعلیق الارصاد، | ||
این رساله که ضمن الزیج الجدید توضیح داده شده، احتمالاً همان رساله‌ای است که حاجى خلیفه از آن با عنوان رصد ابن الشاطر بالشام یاد کرده است؛ | این رساله که ضمن الزیج الجدید توضیح داده شده، احتمالاً همان رساله‌ای است که حاجى خلیفه از آن با عنوان رصد ابن الشاطر بالشام یاد کرده است؛ | ||
7. الجبر و المقابله، | 7.الجبر و المقابله، | ||
به گفته عزاوی کتابى با این عنوان از ابن شاطر در قاهره محفوظ است؛ | به گفته عزاوی کتابى با این عنوان از ابن شاطر در قاهره محفوظ است؛ | ||
8. جدول الظل‌ّ، | 8.جدول الظل‌ّ، | ||
در این اثر قامت انسان هفت قدم (پا) فرض و جدول بر این قیاس استخراج شده و پس از آن، طریقى دیگر برای استخراج حد روز و شب آمده است؛ | در این اثر قامت انسان هفت قدم (پا) فرض و جدول بر این قیاس استخراج شده و پس از آن، طریقى دیگر برای استخراج حد روز و شب آمده است؛ | ||