تنزیه الاعتقاد عن الحلول و الاتحاد: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تنزيه الاعتقاد عن الحلول و الاتحاد'''، نوشته جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی شافعی (849-911ق) است. او به نقد نظریه صوفیانه حلول و اتحاد با بهره‌گیری از آرای عالمان بزرگ اهل سنت پرداخته است و در آخر، پرسش‌هایی را به‌همراه پاسخ‌ها درباره اختیار آدمی، شمار انبیا و رسولان و فاصله زمانی برخی از آنان مطرح کرده است. سعید محمد لحام، پژوهش این کتاب را انجام داده است.

سیوطی در مقدمه کتاب، دیدگاه کلی خود را درباره حلول و اتحاد چنین بیان می‌کند: «نخستین بار، نظریه «حلول» و اتحاد که همتای حلول بشمار می‌آید، در آرای نصرانیان پدیدار شد. البته آنان این حلول و اتحاد را فقط به عیسی(ع) و یا به او و مادرش «مریم» نسبت می‌دهند و آن را به اتحاد کلمه (و نه اتحاد در ذات) بازگردانده‌اند، اما عالمان مسلمان چنین بدعتی را برنمی‌تابند؛ زیرا به مقتضای فطرت و عقل، از این پندارها پاکند؛ مگر درباره طایفه‌ای از غالیان صوفی که از آنان چنین نقل شده است که به این نظریه باور دارند و آن را (مانند نصرانیان) منحصر در یک یا دو نفر نمی‌دانند که در این صورت، کفرشان فزون‌تر است. بهترین عذری که برای قائلان به این نظریه و بطلان رأیشان آورده شده است، همان سخن «أنا الحق» از «منصور حلاج» است که آن را در حال مستی، مدهوشی و لایعقلی گفته است و خداوند از کسی که عقلش را از دست داده است، تکلیف را برداشته است و سخنش را به هیچ می‌انگارد؛ چه برسد به اینکه بخواهد یک مذهب بشمار آید!. البته همواره عالمان و پژوهشگران صوفی، بطلان رأی به حلول و اتحاد را بیان کرده‌اند و به تباهی و بی‌راهی آن هشدار داده‌اند»<ref>ر.ک: مقدمه نویسنده، ص4-3</ref>‏.

سیوطی سپس، آرای عالمان بزرگ اسلام از اهل سنت را درباره حلول و اتحاد می‌آورد<ref>ر.ک: متن کتاب، ص5 و 7</ref>‏. او دیدگاه محمد غزالی (450-505ق) را در کتاب «إحياء العلوم» در باب سماع و محبت، پیش می‌اندازد و می‌گوید: سخن را با نقل کلام او آغاز کرده‌ام؛ چراکه غزالی فقیه، اصولی و متکلمی است که خود، از صوفیان بشمار می‌رود و چون همه این فنون در او گرد آمده‌اند، شکوهمندترین فردی است که در این مقام می‌توان به او اعتماد کرد<ref>ر.ک: همان، ص9</ref>‏.

سیوطی سپس بطلان نظریه حلول و اتحاد را در آرای عالمان دیگر گواه می‌گیرد. آنان عبارتند از: امام‌الحرمین جوینی (419-478ق) در کتاب «الإرشاد»، ابن فورک (درگذشته 406ق) در کتاب «النظامي في أصول الدين»، فخر رازی (543-606ق) در کتاب «المحصل في أصول الدين»، ابوالحسن ماوردی (364 -450ق) در «الحاوي الكبير» و مناظره‌ای که با برخی از نصرانیان داشته است، قاضی عیاض (476-544ق) در «الشفاء»، ناصرالدین بیضاوی (درگذشته 691ق) در تفسیر «أنوار التنزيل و أسرار التأويل»، عزالدین عبدالسلام (577-660ق) در «القواعد الكبرى في أصول الفقه»، ابونعیم اصفهانی (۳۳۶-۴۳۰ق) در «حلية الأولياء»، ابن دقیق عید (702-625ق) در «نهج الرشاد في الرد علی أهل الوحدة و الحلول و الاتحاد» و ابن قیم جوزی (691-751ق) در «شرح منازل السائرين»<ref>ر.ک: همان، ص30-10</ref>‏.

سیوطی در ادامه با طرح چند مسئله درباره معارضه اختیار انسان با فعل خداوند، برتری خرد بر دانش و حد و مرز توحید، پاسخ برخی عالمان به آن‌ها را می‌آورد<ref>ر.ک: همان، ص35-31</ref>‏.

پایان‌بخش کتاب سیوطی، بحثی با عنوان «مبحث النبوات» است؛ او سه پرسش را درباره شمار پیامبران و رسولان، زنده‌ بودن خضر پیامبر و فاصله زمانی میان موسی(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص) می‌آورد و به آن‌ها پاسخ می‌دهد. او دو پرسش و پاسخ اخیر را با سرودن شعر نوشته است<ref>ر.ک: همان، ص39-36</ref>‏.