شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن الأسرار: تفاوت میان نسخه‌ها

'''شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن الأسرار'''، اثر ولی‌محمد اکبرآبادی، شرحی است بر مثنوی معنوی مولوی که به اهتمام ن. مایل هروی گردآوری شده است.

پس از شرح ابوالعیاش بحرالعلوم بر مثنوی، شرح حاضر در شبه قاره هندوستان و همچنان در اقالیم زبان فارسی (افغانستان و تاجیکستان) شهرت یافته است. این کتاب، بیشتر به‌عنوان «شرح مثنوی» شهرت دارد، نه به نام «مخزن الأسرار»؛ زیرا این نام در زبان فارسی دری و در میان اهالی منطقه، به مثنوی مشهور حکیم نظامی گنجه‌ای اختصاص دارد. به همین اعتبار، مخزن الأسرار اکبرآبادی به نام مذکور نی، که به نام «شرح مثنوی» شهرت یافت<ref>ر.ک: یادداشت دوم، ج1، صفحه یب</ref>.

اکبرآبادی در سده 12ق می‌زیسته که پس از او، چندین شرح و گزارش نسبتا مفصل و گسترده بر مثنوی نوشته شده بود. شرح مثنوی از شاه‌میرمحمد نورالله احراری (متوفی 1073ق) و مکاشفات رضوی از محمدرضا لاهوری (متوفی حوالی 1084ق)، از جمله شرح‌هایی است که در سده 11ق در شبه قاره تألیف شده و شهرتی درخور یافته است. ولی اکبرآبادی این شرح‌ها را در نظر داشته و بر هردو شرح مذکور، نقد و نظرش را در شرح حاضر، مجال طرح داده است<ref>ر.ک: یادداشت یکم، همان، صفحه ج</ref>.

گفتنی است مکاشافات رضوی به دلیل گرایش کلامی شارح، بیشتر مورد نقد و نظر اکبرآبادی قرار گرفته است؛ به‌طوری‌که می‌توان از شرح اکبرآبادی، علاوه بر مثنوی‌شناسی، به گرایش‌های کلامی - ‌سیاسی و ورود آن به حوزه مثنوی‌شناسی در شبه قاره پی برد و تحقیقی جداگانه انجام داد و پیوستگی طریقت‌های نقشبندی و صفوی را به قرائت سیاسی عرفان و تصوف منطقه، مورد بررسی قرار داد<ref>ر.ک: همان</ref>.

سده‌های 11-‌12ق، از جمله روزگاری است که ابن‌‌عربی‌شناسی در شبه قاره از خواسته‌های رایج عارفان و عرفان‌جویان آن خطه محسوب بوده است. کمتر ادیب و عارفی است که در این دو سده در شبه قاره زیسته باشد و با آرا و آثار ابن ‌عربی آشنا نبوده باشد. ولی اکبرآبادی بر اثر چنین شناختی، بین آرای مولانا و آثار ابن ‌عربی، سرگردان است و در شرح بسیاری از ابیات بحث‌انگیز مثنوی، به مباحث و عبارات «فصوص الحكم» و «الفتوحات المكية» مراجعه داشته و به نقل آنها اهتمام کرده است و شرحی ارائه داده است مخلوط از اختلاط دوگونه دید عرفانی، که نادرستی این‌گونه گزارش‌نویسی بر متون ادبی فارسی، خاصه مثنوی، به نزدیک آگاهان متون آشکار است و نیازی به تکرار مباحث آن نیست<ref>ر.ک: همان، ج - ‌د</ref>.

با وجود این اختلاط و آمیختگی، می‌توان گفت که اکبرآبادی با مثنوی انس و الفت بسیار داشته است. او مولانا را «مرشد حقیقی» خود می‌دانسته که عموما ذوق این گرایش روحی، او را به بارهای معانی الفاظ مثنوی دلالت می‌کرده است؛ به‌عنوان مثال، در شرح بیت شماره 2052 از دفتر سوم می‌نویسد: «اگر مرشد حقیقی حضرت مولوی - ‌رضي‌الله‌عنه - ‌معنی این بیت القا نمی‌فرمودند و بر دلالات الفاظ آگاه نمی‌نمودند، من هم مثل سایر الناس خطا را از صواب ندانستمی و فرق میان مقصود این نتوانستمی»<ref>ر.ک: همان، صفحه د</ref>.

ولی برخی معتقدند که اکبرآبادی به این «چونی» و «چرایی»ها در مورد مولانا و مثنوی او جز به‌ندرت راه نبرده است. بااین‌همه، می‌توان بر برخی از ادعاهای ارتباط روانی او با «حضرت مثنوی» درنگ کرد؛ خاصه که این ادعاها، اسلوب و چگونگی سنت شرح‌نویسی بر مثنوی را در شبه قاره تبیین می‌کند<ref>ر.ک: همان</ref>.

به‌هرحال اکبرآبادی با چنین طرزی به شرح مواضع دشواریاب مثنوی پرداخته است. در شرح بیت‌های 2458-9 از دفتر سوم:

'''چون موکل می‌شود ظلم و جفا

که هویدا کن مرا ای دست و پا'''

'''چون همی گیرد گواه سر لگام

خاصه وقت جوش و خشم و انتقام'''