الإبدال (ابن سکيت): تفاوت میان نسخه‌ها

معجم‌های ابدال، مشتمل بر واژگانی است که هر دو واژه در معنا مشترک و در لفظ، تنها در یک حرف اختلاف دارند؛ که بر اثر تحریف و تصحیف و یا گذر زمان و تغییر زبان و جز اینها به ‌وجود آمده است؛ مانند کتاب «القلب و الإبدال» نوشته [[ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق|ابن سکیت]] و کتاب «الإبدال» نوشته [[ابوطیب لغوی]]<ref>ر.ک: جواهری، سید محمدحسن، ص131</ref>‏.  

با بررسی کتاب «المزهر في علوم اللغة و أنواعها» [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]] مشاهده خواهیم کرد که او این کتاب را از پنج کتاب «القلب و الإبدال»، «إصلاح المنطق»، «كتاب الأصوات»، «المثنی» و «كتاب المقصور و الممدود» [[ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق|ابن سکیت]]، نقل کرده است<ref>ر.ک: ایروانی، مرتضی، ص204</ref>.‏ او مثال‌های کتاب «الإبدال» [[ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق|ابن سکیت]] را بدون ذکر تفصیلات و شواهد آن متذکر شده است و پس از آن مثال‌هایی را نیز که در کتاب [[ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق|ابن سکیت]] نیامده، آورده است<ref>ر.ک: همان، ص214</ref>‏.  

[[ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق|ابن سکیت]] در این کتاب، کلماتی را که ابدال در آنها وارد شده، گردآوری نموده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص3</ref>‏.  

ابواب کتاب به‌لحاظ حجم مختلفند. کتاب با باب نون و لام آغاز شده است و کلماتی را که نون و لام به دنبال آنها آمده است و معنای واحدی دارند، ذکر کرده است؛ مانند: «هتنت السماء و هتلت» و «السدول و السدون». پس از این باب، باب باء و میم، سپس باب میم و نون و... آمده است. در انتهای ابواب کتاب، با نام «باب ابدال از حروف مختلف» آمده است که در آن ابدال در کلمه‌ای آمده که در ابواب دیگر ذکر نشده است. در این باب 38 کلمه ذکر شده است. علت اینکه [[ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق|ابن سکیت]] این باب را به کتاب افزوده است این است که او کلماتی را یافته که در آنها ابدال صورت گرفته و کلمات دیگری را نیافته که در همان حرف در آنها ابدال صورت گرفته باشد. معلوم است که شایسته نیست که باب خاصی برای یک کلمه ایجاد شود؛ لذا موارد این‌گونه را در یک باب تحت عنوان «باب ابدال از حروف مختلف» گرد آورده است. البته در این باب، شش حرف نیز وجود دارد که ابدال هرکدام در دو کلمه آمده است<ref>ر.ک: ایروانی، مرتضی، ص‌208</ref>‏.  

او در کتابش، اسامی اعلام لغت را که مطالبش را از آنها نقل کرده، ذکر کرده است؛ چراکه بیشتر مطالب کتابش نقل‌هایی از کسانی است که با عرب مشافهه داشته و از ایشان شنیده‌اند. در این رابطه از اصعمی 55 بار، از [[شیبانی، اسحاق بن مرار|ابوعمرو شیبانی]] 18 بار، از فراء 15 بار و از کسایی 5 بار نقل مطلب شده است. واضح است که نام اصعمی بیش از دیگران در کتاب آمده و اکثر ابواب کتاب به نام اصعمی آغاز شده و تنها پنج باب با نام اصعمی آغاز نشده است. اصعمی خود کتابی در موضوع قلب و ابدال نوشته است و بدین‌جهت می‌توان به‌راحتی اعتراف کرد که کتاب [[اصعمی]] مصدر مهمی از مصادر ابدال [[ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق|ابن سکیت]] بوده است<ref>ر.ک: همان، ص211-210</ref>‏.  

نویسنده به شیوه علمای زبان عرب، شواهدی را بر وقوع ابدال در یک کلمه ذکر کرده است. این شواهد اگرچه بین قرآن و حدیث و امثال و شعر و رجز متنوع است، اما سهم شعر و رجز بالغ بر یک‌صد مورد است؛ درحالی‌که تعداد شواهد قرآنی بالغ بر سیزده مورد است<ref>ر.ک: همان، ص211-210</ref>‏.

[[ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق|ابن سکیت]] کتابش را به شیوه معینی مرتب نکرده است؛ او ابواب کتابش را به‌حسب حروف الفبا یا مخارج حروف و یا اهمیت ترتیب نداده است. اگرچه مورد آخر نظر خواننده را در وهله اول به خود جلب می‌کند، اما با استمرار در مطالعه کتاب این دیدگاه منتفی می‌شود؛ او در باب اول 35 کلمه، در باب دوم نیز 35 کلمه، در باب سوم 13 کلمه، در باب چهارم 11 کلمه و... ذکر کرده است<ref>ر.ک: همان، ص211</ref>‏.

در این کتاب 353 کلمه ذکر شده که در آنها ابدال واقع شده است. به این کلمات باید کلمات دیگری را افزود که ارتباطی با ابدال نداره و تحت عنوان «باب کلماتی که میم در آخر آنها افزوده می‌شود» یا «باب کلماتی که نون در آخر آنها افزوده می‌شود» آمده است<ref>ر.ک: همان، ص213-212</ref>‏؛ به‌عنوان مثال اصعمی می‌گوید: عرب، میم را به چهار کلمه می‌افزاید؛ می‌گوید: رجل فسحم (وقتی سعه صدر داشته باشد)؛ این کلمه از انفساح گرفته شده است و یا می‌گوید: رجل زُرقُم (وقتی ازرق باشد)<ref>ر.ک: متن کتاب، ص147</ref>‏.

در تحقیق و تصحیح کتاب از دو نسخه آن استفاده شده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص33</ref>‏.  

[[رده:مقالات جدید]]