شفاء الغليل في بيان الشبه والمخيل ومسالك التعليل: تفاوت میان نسخه‌ها

[[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]]، نه‌تنها در میان دانشمندان مسلمان، بلکه در میان دانشمندان همه فرقه‌ها جایگاه علمی خود را دارد. وی به دلیل قدرت استدلال، شدت معارضت در آن و توانایی آشکار کردن شایستگی‌های اسلام و دفاع از آن در مقابل دشمنان و رد شبهات از این دین، لقب حجت‌الاسلام گرفت. [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] شیوه خاص خودش را در عرضه قواعد علوم و بسط قضایای علمی داشت. او، فقط به نقل خشک و ساکت اطلاعات روایت اکتفا نمی‌کرد، بلکه بیشتر اوقات متعهد بود از قواعد تبعیت کند و ذکر مسائل علمی را با ذکر مثال‌هایی ساده کند تا آموزنده، با این مسائل انس گرفته و در تحصیل علم، بانشاط و فعال باشد. وی در اکثر کتاب‌هایش که در فنون مختلف نگاشته، از همین شیوه استفاده کرده است. به‌خاطر همین اوصاف، دانشمندان غربی در زمینه تعلیم و تربیت و روان‌شناسی، وی را در زمره امامان اولیه دانشمندان اسلامی در این هنرها شمردند و کتاب‌های [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] بر اساس این ذهنیت تربیتی، منتشر شده است؛ کتاب‌هایی که برخی کوتاه و برخی طولانی، برخی آسان و متناسب با سطح آغازگران و مبتدیان و برخی ظریف و عمیقند و از نظر ذهنی با ذهنیت‌های دانشمندانی که پایشان در علوم محکم شده، تناسب دارند. از جمله کتاب‌های او می‌توان به «إلجام العوام عن علم الكلام» و «المضنون‌ به علی غـير‌ أهله‌» اشاره کرد<ref>ر.ک: محمد عميرة علي، ص971</ref>.

غزالی کتاب‌های بسیاری در زمینه علوم مختلف دارد که بیشتر آنها در زمینه الهیات (کلام)، عرفان (تصوف) و اصول است. از جمله کتاب‌های اصولی او «شفاء الغليل في بيان الشبه والطرد والمخيل ومسالك التعليل» است که گاه با عنوان مختصر «شفاء الغليل في مسالك التعليل» از آن یاد می‌شود. موضوع این کتاب، قیاس اصولی با همان ارکان معروفش برای علمای اصول است<ref>ر.ک: همان</ref>.

قیاس از ادله‌ای است که با استمداد از آن احکام شرعی استنباط می‌شود. قیاس در اثبات احکام، محل اختلاف نظر علمای اولیه اسلام در تلقی از آن به‌عنوان دلیل اثبات حکم شرعی بوده و کتاب‌های اصولی سرشار از بحث درباره این مطلب است. صحبت در مورد این مبحث اصولی، ثروت فکری شگفت‌انگیزی برای ما برجای گذاشته است که بیانگر روشنایی ذهن نیاکان اصولی ماست<ref>ر.ک: همان</ref>.

بحث از قیاس، جنبه‌های دقیق و مباحث دشواری را در خود دارد که از دقیق‌ترین آنها می‌توان علت و مسالک آن را نام برد. [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]]، با دقت تمام این مباحث را در این کتاب بیان کرده و آنها را طوری با جزئیات شرح داده که در سایر کتاب‌های اصولی، کمتر می‌توان چنین بیانی را در این مباحث یافت. اساسا نام‌گذاری کتاب به «شفاء الغليل في مسالك التعليل»، نشانگر توجه [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] به مطالب فوق است، بلکه دلالت بر این دارد که این کتاب اساسا برای بیان همین مطلب نوشته شده است؛ هرچند واقعیت این است که این کتاب به بیان سایر ارکان قیاس نیز پرداخته است؛ چنان‌که خود نویسنده می‌گوید: مطالب کتاب قیاس را به 5 بخش اصلی تقسیم کرده‌ام<ref>ر.ک: همان، ص971-972</ref>.

از واقعیت دور نشده‌ایم اگر بگوییم: این کتاب، از جلیل‌ترین کتاب‌های [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] در این فن است و شیوه وی در آن، همان شیوه‌ای است که در بیشتر آثارش از لحاظ تکیه به مثال‌ها در توضیح قواعد و بسط آنها در پیش گرفته، با اختلافی در اسلوب و پاره‌ای مصطلحات...<ref>ر.ک: همان، ص972</ref>.

ویژگی این کتاب، شیوه ادبی بسیار قوی آن است که در کتاب‌های این فن، مشاهده نمی‌کنیم. [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]]، مباحث دقیق کتاب قیاس و مهم‌ترین مباحث آن را در این کتاب برای ما به امانت گذاشته است. وی در مقدمه این کتاب، به جایگاه آن در علم اصول تنبیه داده و گفته که هر کسی را یارای این نیست که به اعماق مطالب این کتاب نفوذ کرده و مرواریدهایش را استخراج کند، بلکه لازم است از یک سطح خاصی از فرهنگ و هوشیاری ذهنی برخوردار باشد. او پس از دیباچه در خطبه کتاب کلماتی موزون در این‌باره بیان می‌کند که این‌گونه آغاز می‌شود: «أما بعد فإن إلحاحك أيـها المسترشد في‌ اقتراحك ولجاجك في إظهار احتياجك إلی‌ شفاء الغليل في بيان‌ مسالك‌ التعليل من المناسب‌ والمؤثر والشبه والطرد والمخيل... هزم‌ لجاجي في التسويف والتساهل وحل عقدة عزمي في الممالطلة والتكاسل، فانجررت إلی‌ تحقيق أربك واستخرت الله تعالی في إسعافك‌ بمطلبك وأتيت‌ فيه‌ بالعجب العجاب ولباب‌ الألباب وكشفت عن وجوه أسراره غمة الحجاب وقشعت عن مغمضاته غواشي الارتياب»<ref>ر.ک: همان؛ خطبه کتاب، ص3-4</ref> و سپس خواننده را به نصیحتی عتاب‌آلود توجه می‌دهد که برای بهره‌بردن از این اثر لازم است خواننده، 4 شرط را در خود داشته باشد. این چهار شرط عبارت است از: کامل شدن درک عقلانی که حاصل وفور عقل و روشنی ذهن است؛ خوش‌فهمی و سرشاری از قریحه و استعداد و باروری عقل با دقت در زاویه نگاه با نگاه به غوامض و مسائل مشکل؛ جدایی از سرسختی و عناد و درنده‌خویی‌های عادت و آشنایی با سخنان و نظرات اصولیان و مبانی کلمات آنان و شیوه احتجاجاتشان<ref>ر.ک: همان، ص972-973؛ همان، ص4-8</ref>.

درهرحال [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] در این کتاب، مباحث قیاس را به شکل مستوفی و کامل بیان نکرده، بلکه به بیان مباحث دقیق و مشکل این مسئله اصولی، بسنده کرده است. وی در این‌باره می‌نویسد: بحث‌هایی از مباحث قیاس هست که در این کتاب متذکر آن نشدم؛ چراکه آنها را در کتاب «المنخول» - که یکی دیگر از کتاب‌های خود [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] است - می‌توان یافت. لذا [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] همتش را صرف بیان مباحث مشکل قیاس در این کتاب کرده و حتی می‌توان گفت که از میان مسائل مشکل هم، مسائل مهمش را برگزیده است<ref>ر.ک: محمد عميرة علي، ص973</ref>.