أساس الصرف: تفاوت میان نسخه‌ها

[[ذهنی تهرانی، سید محمدجواد|سید محمدجواد ذهنی]] در مقدمه، سبب نگارش و طبع کتاب را این‌گونه توضیح می‌دهد: بر ارباب دانش مخفی نیست که آشنایی به هر زبان، مرهون اطلاع از مفردات و احاطه به کیفیت ترکیبات آن است و هرچه دامنه لغات و ظرائف جملات وسیع‌تر و گسترده باشد، لاجرم قواعد و ضوابط مربوط به آن بیشتر و دقیق‌تر است و به تصدیق تمام دانشمندان و کلیه علما زبان‌شناس، هیچ زبانی همچون زبان تازی دارای قواعد و دقائق کلامی نیست؛ فلذا از دیرزمان تا به اکنون ارباب فن کتب عدیده‌ای در ارتباط با کلمات مفرده و مرکبه این زبان تحت عنوان صرف و نحو تألیف و تصنیف نموده‌اند که هریک به‌نوبه خود از ارزش وافری بهره‌مند است و این بی‌بضاعت نیز در سنوات گذشته در این زمینه کتابی تألیف نمودم به نام «أساس الصرف» و در این زمان به‌واسطه لطف و مرحمتی که دوستان به این حقیر داشته، مرا در اقدام به طبع آن تشویق و ترغیب نموده‌اند<ref>ر.ک: مقدمه، ص10</ref>‏.  

وی فایده علم صرف را این‌گونه مطرح می‌کند: «بعد از فراگرفتن این علم تشخیص کلمات از حیث اسم، فعل و حرف بودن و نیز از جهت صحیح یا معتل بودن آشکار می‌شود؛ چنان‌که موارد وجوب اعلال، ادغام و قلب و عدم وجوب آن واضح می‌گردد و فوائد بسیار دیگر»<ref>ر.ک: متن کتاب، ص13-11</ref>‏.  

# مشتق و غیر مشتق؛ که مشتق هشت نوع است: اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، اسم تفضیل، صیغه مبالغه، اسم زمان و مکان و اسم آلت. در خصوص هریک از این موارد ابتدا تعریف و سپس اوزان و صرف صیغ آنها مطرح شده است<ref>ر.ک: همان، ص40-24</ref>‏.  

# اسم ثلاثی و رباعی و حماسی؛ که به‌ترتیب دارای سه، چهار و پنج حرف اصلی هستند: مانند: رجل، جعفر و سفرجل. اسم ثلاثی مجرد دارای دوازده وزن و رباعی مجرد دارای چهل‌وهشت وزن است، لکن از این چهل‌وهشت وزن پنج وزن آن در استعمالات فصیحه و مشهوره وارد شده است. از خماسی مجرد نیز تنها چهار وزن استعمال شده است<ref>ر.ک: همان، ص47-42</ref>‏.  

# مفرد، تثنیه و جمع؛ که جمع مشتمل بر جمع مذکر سالم، مؤنث سالم و مکسر است. در رابطه با جمع مؤنث سالم به حدیث شریفی از امام محمد باقر(ع) اشاره شده است که در آن از سه چیز به‌عنوان «موبقات» و هلاک‌کننده یاد شده است: آز و حرصی که پیروی شود؛ خواهش نفسی که متابعت گردد و مغرور شدن شخص به نفس خویش. همچنین از سه چیز به‌عنوان «منجیات» و نجات‌دهنده یاد شده است: در نهان و آشکار از خدا ترسیدن؛ میانه‌روی در حالت فقر و توانایی و کلمه حق گفتن چه به رضایت دیگران باشد و چه به سخط و غضب آنها منجر گردد<ref>ر.ک: همان، ص51-50</ref>‏.  

در ادامه به پنج تفاوت اسم جنس و اسم جمع و اوزان هریک و معنای جمع الجمع اشاره شده است<ref>ر.ک: همان، ص‌6-58</ref>‏.  

صیغ فعل ماضی و مضارع و صرف آن از ماده نَصَرَ و قاعده ساختن فعل مضارع از ماضی و امر از مضارع از دیگر مباحث این بخش است<ref>ر.ک: همان، ص98-91</ref>‏.  

ابواب ثلاثی مزید بر دو قسم مشهور و غیر مشهور است. مشهور آن ده باب است: افعال، تفعیل، مفاعله، تفاعل، تفعُّل، انفعال، افتعال، استفعال، افعلال و افعیلال. نویسنده پس از چگونگی بنای هریک از این ابواب، فعل ماضی و مضارع از این ابواب را با ذکر معنای آن مطرح کرده است<ref>ر.ک: همان، ص‌101</ref>‏.  

هریک از این ابواب معانی مختلفی دارد؛ به‌عنوان مثال برای باب تفعیل چهار معنا ذکر شده است: دلالت بر بسیار انجام دادن فاعل فعلی را، متعدی کردن فعل لازم، ازاله و سلب کردن مصدر ثلاثی مجرد از مفعول و در آخر برای دلالت بر صیرورت (انتقال از حالی به حالی) می‌آید<ref>ر.ک: همان، ص153</ref>‏.  

از دیگر تقسیمات فعل، نهی، نفی، جحد و استفهام است؛ مثلاً جحد آن است که دلالت بر واقع نشدن فعلی در زمان گذشته نزدیک کند که در فارسی به آن ماضی نقلی گویند و علامت آن لم یا لمّا است که بر سر فعل مضارع آمده و عملی که لاء ناهیه می‌کند این‌ دو هم همان عمل را می‌کنند؛ به‌علاوه اینکه معنای مضارع را به ماضی نزدیکی نقل می‌د‌هند<ref>ر.ک: همان، ص‌179-178</ref>‏.  

{{ب|'' صحیح است و مثال است و مضاعف''|2='' لفیف و ناقص و مهموز و اجوف''<ref>ر.ک: همان، ص‌184</ref>‏}}

مبحث «افعال غیر صحیح»، بخش دوم «فعل» را تشکیل داده که عبارتند از: مثال واوی؛ مثال یایی؛ مهموز الفاء و مهموز العین و مهموز اللام؛ مضاعف؛ اجوف واوی و...<ref>ر.ک: همان، ص‌216-187</ref>‏.  

کتاب با تشریح مباحثی چون وقف، اسکان، روم، اشمال، اعلال، قلب و احکام و اقسام هریک در دوم ربیع‌الثانی 1362ق، به پایان آمده است<ref>ر.ک: همان، ص271-261</ref>‏.