كتاب محمد بن مسلم الثقفي وأصوله الأربعمائة: تفاوت میان نسخه‌ها

'''كتاب محمد بن مسلم الثقفي وأصوله الأربعمائة'''، اثر سید محمدحسین میرصادقی، اثری است در معرفی کتاب محمد بن مسلم ثقی (متوفی 150ق)، از راویان و اصحاب امام باقر(ع) و صادق(ع).

انگیزه نویسنده از نگارش اثر حاضر، اشاره به جایگاه ویژه محمد بن مسلم و معرفی کتاب گران‌بهای وی، می‌باشد<ref>ر.ک: تصدیر، ص2</ref>.

اثر حاضر، یکی‌ از مهم‏ترین نگاشته‏های‌ حدیثی است‌ که منبع بسیاری از‌ روایات‌ موجود در جوامع حدیثی می‌باشد. مرحوم کلینی در «الکافي»‌ 867‌ طریق را به محمد بن مسلم‌ می‏رساند‌ که می‏توان با‌ تحلیل‌ این‌ اسناد و طرق افراد مؤثر‌ در انتقال، کتاب یا روایت‏های آن را ردگیری کرد؛ فایده تحلیل اسناد و طرق، پی‌ بردن‌ به تعدد طرق روایات نزد کلینی‌ و در‌ پی‌ آن‌ اطمینان‌ به تواتر روایات‌ است‌. بررسی و الگویابی اسناد و کشف خلل‏های موجود در اسناد، روشی است که مورد استقبال عده‏ای از دانشیان‌ حدیث‌ قرار‌ گرفته است<ref>ر.ک: مفید بجنوردی، امید، ص64</ref>.

محمد بن مسلم (متوفی 150ق)، یکی از نخستین کسانی بود که برای کسب علم و معارف از منبع صحیح آن به مدینه مهاجرت کرد. مدت چهار سال در مدینه اقامت داشت‌ و در‌ همان مدت از امام باقر(ع) سی‌هزار حدیث و از امام صادق(ع) شانزده‌هزار حدیث آموخت. این روحیه پرسشگری، اندوخته‏های علمی محمد بن مسلم را به جایی رساند که دو تن از‌ مهم‏ترین‌ راویان، یعنی‌ عبدالرحمان بن حجاج و حماد بن عثمان، او را فقیه‏ترین فرد در میان شیعیان بنامند. جایگاه محمد بن مسلم‌ در‌ میان‌ فقیهان عصر خود به حدی بلند بود که هشام بن سالم و زراره، او را رافع اختلافات خود ‌‌قرار‌ داده بودند. او با تکیه ‏بر اندوخته‏های علمی خود، بر مسندی تکیه‌ زد‌ که‌ گره از معضلات علمی راویانی چون عبدالله بن ابی‌یعفور می‏گشاید. اینکه امام صادق(ع) بزرگانی چون ابن‏ ابی‏یعفور را به‌ محمد بن مسلم ارجاع می‏دهد، شاهد مهمی بر بلندای جایگاه محمد بن مسلم در عرصه علم و دانش است؛ نجاشی با تکیه ‏بر این گزارش‏ها، او را «فقیه اصحاب» و «از مورد ‏اعتمادترین افراد» معرفی‌ کرده‌ است<ref>ر.ک: مفید بجنوردی، امید، ص65-‌66</ref>.

محمد بن مسلم در نگاه امام صادق(ع)، از جایگاه ویژه‏ای برخوردار بود. وی‌ در‌ کنار سه راوی دیگر: زراره، برید بن معاویه و مؤمن طاق، محبوب‏ترین اشخاص نزد امام صادق(ع) معرفی شده است. محمد بن مسلم از جانب حضرت، با اوصافی همچون: حافظ دین، امین‌ امام‌ در حلال و حرام خدا، ظرف علم الهی، امین سر امام باقر(ع)، ستاره درخشان جامعه شیعه، ازبین‌برنده بدعت‏ها، سبب دفع بلا از مردمان و از اعلام دین و اوتاد زمین معرفی‌ شده‌ است‌<ref>ر.ک: همان، ص67</ref>.

محمد بن مسلم یکی از‌ ارکان‌ گسترش‌ فقه و معارف‌آموخته از امامان در جامعه شیعی بود که فقیهان بلندآوازه‏ای همچون علاء بن رزین را تربیت کرد. وی علاوه بر فعالیت‏های درون‌مذهبی، جامعه فرهنگی رقیب را نیز‌ از‌ فقه و معارف شیعه بی‏بهره نگذارده بود و نقشی محوری در فرهنگ‏گستری داشت؛ او بر قضاوت ابن ابی‌لیلی‌ با تکیه ‏بر‌ کتابی که از روایات امام باقر(ع) گرد آورده بود، اعتراض کرد و آن را‌ نپذیرفت‌، سپس‌ نوشته خود را در اختیار او قرار داد و او از قضاوت اشتباه خود دست‌ کشید‌. در‌ نمونه‏ای دیگر ابن ‏ابی‌‏لیلی خود پیش از حکم کردن نزد محمد بن مسلم‌ رفته‌ و پس از پرسش از حکم مسئله، قضاوت خود را مطابق آن قرار می‏دهد‌<ref>ر.ک: همان، ص67-‌68</ref>.

نجاشی درباره کتاب محمد بن مسلم در عبارت کوتاهی می‏نویسد: «له كتاب‌ يسمى‌ الأربعمائة مسألة في أبواب الحلال والحرام» و سپس طریق خود به کتاب را بیان‌ می‌کند‌: «أخبرنا‌ أحمد بن علي، قال: حدثنا ابن سفيان عن حميد، قال: حدثنا حمدان القلانسي، قال: حدثنا‌ السندي‌ بن محمد عن العلاء بن رزين عنه به»<ref>ر.ک: همان، ص68</ref>.

به‏ نظر می‏رسد مقصود از عنوان‌ کتاب،‌ آن‌ نیست که محمد بن مسلم، کتابی با چهارصد پرسش و پاسخ فقهی تألیف کرده، بلکه مراد‌ آن‌ است‌ که این کتاب چهارصد قاعده یا فرع فقهی را در بر می‏گرفته‌؛ ذیل‌ هر قاعده روایات مرتبط با آن درج شده است‌<ref>ر.ک: همان، ص68-‌69</ref>.

در‌ روایتی پیرامون قضاوت نادرست ابن ابی‌لیلی‌ – که‌ از‌ اعتبار بالایی برخوردار است - ‌نکات قابل توجهی پیرامون‌ کتاب‌ محمد بن مسلم بیان شده است: «عن عمر بن أذينة، قال: كنت شاهد‌ ابن‌ أبي‌ليلى فقضى في رجل... فقال‌ ابن أبي‌‌ليلى:‌ هذا‌ عندك في كتاب؟ قال: نعم. قال:‌ فأرسل‌ وائتني به. قال له محمد بن مسلم: على أن لا تنظر في‌ الكتاب‌ إلا في ذلك الحديث. قال: لك‌ ذاك. قال: فأراه الحديث‌ عن‌ أبي‌جعفر(ع) في الكتاب، فرد قضيته»<ref>ر.ک: همان</ref>.

# محمد بن مسلم دفتری‌ حدیثی‌ داشته - ‌برخلاف نظر برخی پژوهشگران‌ که‌ محمد‌ بن مسلم را‌ فاقد‌ هرگونه نگاشته حدیثی می‌دانند‌ - ‌که شنیده‏های خود از صادقین(ع) را در آن گرد آورده است.

# این کتاب دارای احادیث‌ مختلفی‌ بوده که برخی از این احادیث‌، مختص‌ شیعه و در‌ اصطلاح‌ تقیه‏ای‌ است؛ چنان‏که محمد بن‌ مسلم شرط می‌کند که تنها در همان حدیث مرتبط نگاه کند.

# این کتاب مجموعه منسجم‌ و به‌هم متصل بوده است؛ به‏عبارتی‏دیگر، روایات‌ محمد‌ بن‌ مسلم‌ به‏صورت‌ پاره‏‌نوشته‏هایی غیر‌ متصل‌ نبوده، وگرنه محمد بن مسلم همان حدیث را از میان پاره‌نوشته‏ها جدا کرده و در اختیار‌ ابن ‏ابی‏لیلی‌ قرار‌ می‏داد و دیگر نیاز به شرط پیش‌گفته نبود‌.

# به ‏نظر می‏رسد‌ کتاب‌ محمد‌ بن‌ مسلم‌ از شهرت قابل توجهی برخوردار بوده؛ چنان‏که محمدتقی مجلسی و علامه مجلسی به آن اشاره کرده‏اند و از برخی گزارش‏ها نیز استفاده می‏شود. همچنین این کتاب یکی از منابع قاضی‌ نعمان مغربی (متوفی 363ق) در کتاب «الإيضاح» است که از آن با عنوان «مسائل» یاد کرده و هفت روایت از این کتاب را با طریقی متفاوت نسبت به کتاب‏های حدیثی مشهور روایت می‌کند؛‌ هرچند‌ در این طریق نیز علاء بن رزین راوی کتاب محمد بن مسلم است<ref>ر.ک: همان، ص69-‌71</ref>.

چهار راوی بیشترین روایت را از محمد بن مسلم، در‌ کتب‌ اربعه، نقل کرده‏اند که عبارتند از: عـلاء بن رزین القلاء؛ حریز بن عـبدالله سـجستانی؛ ابراهیم، ابو‏ایوب خراز و عمر بن اذینه<ref>ر.ک: همان، ص71-‌74</ref>.