ترجمه روزنامه‌جات هندوستان (راجع به روس و مرو): تفاوت میان نسخه‌ها

در زمان ناصرالدین‎ شاه‎، اداره دولتـی‎ روزنامه‎‎جات‎، دارالطباعه و دارالترجمه خاصه همایونی به ریاست‎ محمدحسن‎ خان صنیع‌الدوله، ملقب به اعتمادالسلطنه، مرکز رسمی تـرجمه و انتشـار روزنامه‌جات‎ و کتـب‎ خـارجی و ترجمه مراسلات و مکاتبات دولـت و دربار‎ ایـران با کشـورهای خارجی‎ بود‎. اما کار انتشار، نه عمومی‎ که‎ عمدتاً خصوصی به انجام می‌رسیده و حاصل کار بیشتر برای مطالعه شـخص سلطان‎ ناصرالدین‎ شاه، میرزا علی‌اصغر خان اتابک‎ امین‌السلطان‎ و یـا مسعودمیرزا ظل‌السلطان‎ و معتمدان دربار و رجال و نزدیکانی‎ از‎ این دست بوده است. مترجمان این مرکز به اشـکال گوناگون به کار ترجمه می‌پرداختند‎. بعضـی، «متـرجم دفتری» و بعضی دیگر «مترجم‎ ملتزم‎ رکاب مبارک‎» بوده‌اند‎. گروه نخست در دفتـر‎ اداره، زیر نظر عزب دفتر [محرر و نویسنده دفتر] به کار ترجمه اشـتغال داشـتند. مترجمانی مسلط به زبان‌های‎ گوناگون‎ در اسـتخدام دارالترجمـه بودنـد و اخـبـار و مقـالات‎ روزنامـه‌های‎ خــارجی‎ را‎ از زبان‌هــای‎ گوناگون‎، پس از گـزینش، به فارسی ترجمه و به خــط خــود یادداشـت می‌کردند. ایـن یادداشت‎ها در‎ اوراقی‎ مرغوب‎ و اغلب فرنگی به قلم خوش‎نویسانی ممتـاز به‎ خـط‎ خــوش‎ نوشته‎ و پس‎ از‎ صحافی در قالب دفترهایی مرتب برای مطالعه به شاه و درباریان طـراز اول تقدیم می‌شـده است. نسخی هم در دست است که مترجم خود ترجمه را پاک‎نویس‎ کـرده، که در این نسخ خط به ممتازی نسخ قبلی نیست. گروه دوم در سفرهای شاه، متناسب با زبان کشور مقصد و کشورهای مسیر، هـمراه و ملتـزم رکاب بودند و به ترجمه هم‎زمان‎ می‌پرداخـتند. مشـاغل اعضـای ایـن اداره در دوران قاجار، گــاه موروثی بود که در دوره‌هـای بعد در نام، لقب و شهرت خود و خاندانشان بازتاب می‌یافت<ref>ر.ک: شهیدی، علی، ص117</ref>‎.

اما یکی از مترجمان پرکار دارالترجمه‎ خاصه همایونی، «آقا سید حسین شـیرازی»، مشهور به «متـرجم هندی» بود‎ که‎ اخبار‎ و مقالات روزنامه‌هـای هندی را گـزینش و از زبان‌های هندی و احتمالاً اردو به فارسی ترجمه می‌کرد‎. ‎‎پرکاری‎ «آسید حسین» در کار ترجمه، از نسخ متعددی که از او در کتابخانه‌های‎ خطی‎ کشور به یادگار مانده، پیداست. او بخشی از مطالب روزنامه‌های هند را برای مطالعه شخص مسعودمیرزا ظل‌السلطان ترجمه می‌کرده است. چند دفتر از این مجموعه‎ از کتابخانه ظل‌السلطان‎ به‎ کتابخانه فرزندش اکبرمیـرزا صارم‌الدوله (اکبر مسعود) رسیده و اکنون در بخـش نسخ خـطـی کتابخانه ابن مسکویه اصفهان نگهداری می‌شود. چهارده دست‌نویس از ایـن مجموعه به‌مناسبت همایش ایران و هند در‎ قم به چاپ عکسی رسیده است. اما مقدمه مشـترک و کوتـاه ایـن مجلدات، نشـان از آن دارد که دست‌اندرکاران چــاپ آن نسخ، از وجود دیگـر نسخه‌های مجموعه ترجمه‌های آسید‎ حسین‎ در کتابخانه مجلس و ملـی باخبر نبوده یـا بدان نظـر نداشـته‌اند. در پاسخ به ایـن پرسش که چـرا ایـن دفترهـا پراکنده شـده‌اند، احتمالات گوناگونی را می‌تـوان در نظر‎ گـرفت‎. به‌هرحال این دفترها میان رجال طراز اول آن روزگـار برای مطالعه دست‌به‌دست می‌شده است<ref>ر.ک: همان، ص118</ref>‎.