العقد الثمين في تراجم النحويين: تفاوت میان نسخه‌ها

محقق كتاب در مقدمه‌اش، «سير أعلم النبلاء» ذهبى را از موسوعه‌هاى طراز اول برشمرده كه ذهبى در آن شرح حال اعلام امت را گردآورى كرده و به ترتيب زمانى از زمان صحابه تا عصر خود در قرن هشتم هجرى مرتب نموده است. اين موسوعه بزرگ مشتمل بر هزاران شرح حال متنوع است. ذهبى در آن، شرح حال صحابه، تابعين، فقها، مفسرين، محدثين، نحات، ادبا، شعرا، خلفا، وزرا، قضات، قرّا، فلاسفه، زهاد و... را جمع نموده است. احاطه بر كتابى با اين ضخامت كه بيشتر از سى جلد است، براى اكثر افراد چه متخصص و چه غير متخصص ممكن نيست؛ مثلاً محقق حديث، وقت زيادى را بايد صرف جستجو از راوى معينى نمايد و يا محقق نحوى و لغوى گاه به‌دشوارى مى‌تواند شرح حالى را كه مى‌خواهد پيدا كند. همچنان‌كه گاه محقق نياز به تمام كتاب ندارد و تنها يك موضوع علمى مانند نحو يا حديث را لازم دارد (مقدمه محقق، ص6-5).

وى سپس كتاب را به دوازده كتاب مستقل كه هريك عنوان خاصى دارد، تقسيم كرده است. هر كتاب، مجموعه‌اى از تراجم مرتبط يا در يك موضوع را در بر دارد: شرح حال صحابه و تابعين با نام «نزهة المتقين في تراجم الصحابة و التابعين»، شرح حال مفسرين و فقها با نام «إتحاف النبهاء بتراجم المفسرين و الفقهاء» و همچنين شرح حال محدثان، نحويان، خلفا و وزرا و... وى تأكيد مى‌كند رعايت امانت را در حفظ نص اصلى مؤلف نموده و افزايش يا كاهش يا تعديل متن نداشته است (همان). محقق سپس به شرح حال ذهبى، مسافرت‌ها، مناصب و آثار او پرداخته است (ر.ك: همان، ص10-7).

اولين شرح حال درباره ابوالاسود دئلى است كه برخى نيز ديلى گفته‌اند. وى قاضى بصره بوده و اسم وى ظالم بن عمرو بوده است. در ايام نبوت متولد شده و از عمر، على(ع)، ابى بن كعب، ابوذر، عبدالله بن مسعود و زبير بن عوام و گروهى ديگر حديث نقل كرده است. نويسنده به نقل از يعقوب حضرمى از سعيد بن سلم باهلى از پدرش از جدش از ابوالاسود داستان تأسيس علم نحو يا قانون اعراب‌گذارى در زبان عربى را چنين حكايت مى‌كند: روزى بر على(ع) وارد شدم، ديدم آن حضرت در حال فكر و انديشه است. به من فرمود: در شهر شما بى‌قاعده سخن گفته مى‌شود؛ مى‌خواهم مطلبى در بيان اصول عربى بنويسم. گفتم: يا اميرالمؤمنين اگر اين كار را بكنيد لغت عرب را زنده كرده‌ايد. بعد از چند روز خدمت آن حضرت رسيدم؛ نوشته‌اى به من داد كه در آن زيربناى علم نحو را نوشته بود و از تقسيم كلمه به اسم و فعل و حرف و تعريف آنها شروع مى‌شد. سپس به من فرمود: به همين روش بر آن بيفزاى. ابوالاسود مى‌گويد: آن را گرفته و به منزل رفتم و يك دوره قواعد نحو را نگاشتم و بعد آن را به حضرت عرضه كردم (ر.ك: متن كتاب، ص15-13).

در بخش ديگرى از كتاب به نام ثابت بن اسلم (م 460ق) اشاره شده است. وى از فقهاى شيعه، نحوى حلب و از شاگردان برجسته شيخ ابوالصلاح حلبى از بزرگان و مشايخ اماميه در قرن پنجم است. نويسنده بدون ذكر نام كتاب او (ابتداء دعوة العبيديين و كشف عوارهم) چنين نوشته كه ثابت بن اسلم گزارشى از دعوت اسماعيليان را آورده و به نقد آراى آنها پرداخته است. همين كار باعث شد كه مستنصر او را به قتل رساند و... (ر.ك: همان، ص204-203).

محقق اثر آيات قرآنى و احاديث نبوى شريف را استخراج كرده و هر كجا كه نياز بوده پاورقى زده است. منابع فراوانى نيز براى مراجعه معرفى كرده كه توجه خواننده را به خود جلب مى‌كند (ر.ك: پاورقى 1، ص13 و 19). فهرست مطالب در انتهاى كتاب ذكر شده است.