مجموعة رسائل ابن رشد: تفاوت میان نسخه‌ها

| کتابخانۀ دیجیتال نور =34560

'''مجموعه رسائل نه‌گانه ابن رشد''' یا «رسائل نُه‌گانه ابن رشد»، حاوی نه رساله عربی از ابوالولید محمد بن احمد بن رشد، مشهور به ابن رشد قرطبی، با موضوع طب و پزشکی، است. رساله‌های طبی مزبور، غالبا بازنویسی و تلخیص آثار جالینوس است که توسط ابن رشد انجام شده است؛ البته برخی از رسائل نیز از خود وی می‌باشد.

کتاب، حاوی مقدمه‌ای یک‌صفحه‌ای به زبان فارسی از دکتر محمدمهدی اصفهانی و مقدمه‌هایی به زبان عربی از دکتر ابراهیم مدکور و دکتر جورج شحاته قنواتی، است. پس از این سه مقدمه، مقدمه دیگری با عنوان شیوه تحقیق متون عربی ابن رشد، ارائه شده و سپس متن 9 رساله از وی ارائه گردیده است که عناوین آنها عبارت است از: الأسطقسات، المزاج، القوی الطبيعية، الحميات، العلل والأعراض، أصناف المزاج (المزاجات)، الترياق، في حفظ الصحة، في حيلة البرء.

دکتر محمدمهدی اصفهانی در مقدمه خویش نخست به معرفی ابن رشد پرداخته و سپس مجموعه حاضر را به شرح زیر تعریف کرده است: «مجموعه حاضر که مشتمل بر 9 رساله طب است، غالبا بازنویسی و تلخیص از آثار جالینوس است؛ رساله اول، تلخیصی از کتاب «الأسطقسات» جالینوس است که موضوعش همان‌ طور که از نامش برمی‌آید، عناصر یا ارکان اربعه است. رساله دوم، کتاب «المزاج» است که ملخص کتاب جالینوس به قلم ابن رشد است که در 3 مقاله تنظیم شده است. رساله سوم، کتاب «القوی الطبيعية» است که آن نیز تلخیصی از تألیف جالینوس است که در 6 مقاله نگارش یافته است. رساله چهارم، کتاب «الحميات» است که توسط ابن رشد بر پایه تألیف جالینوس خلاصه شده است. عنوان رساله پنجم، «العلل والأعراض» مشتمل بر 6 مقاله و تلخیصی از کار جالینوس در این زمینه است. رساله ششم «أصناف المزاج» تلخیص کتاب جالینوس و رساله هفتم «الترياق» به معنی پادزهر، تألیف خود ابن رشد است. هشتمین رساله نیز تألیفی از ابن رشد بر اساس کتاب «حفظ الصحة» جالینوس است و در نهایت، نهمین رساله، یعنی «في حيلة البرء»، کتابی است متضمن تدابیر درمانی<ref>ر.ک: مقدمه دکتر محمدمهدی اصفهانی، ص3</ref>.

الأسطقسات، یکی از تلخیصات ابن رشد بر سه رساله از رسائل جالینوس است. ابن رشد در این رساله با عبارت «قال» یا «قال جالينوس» نظر جالینوس را بیان می‌کند و سپس با عبارت «فنقول» به شرح آن می‌پردازد. شروع عبارات کتاب در نسخه خطی موجود آن در کتابخانه اسکوریال به شماره 874 (3) این است: «قال: إنه لما كان الأسطقس هو الذي يرسم بأنه أصغر الأجزاء الموجودة في الشيء... قلت: أما القريبة منها فكما قال: وأما البعيدة فمن حق الصناعة أن نأخذها مستقلة من العلم الطبيعي»؛ یعنی: جالینوس می‌گوید: ازآنجاکه اسطقس به‌عنوان کوچک‌ترین جزء موجود در شیء تعریف شده... من می‌گویم: اما اگر منظور، قریب به آن باشد، همان طور است که جالینوس گفته، ولی اگر منظور، بعیدش باشد، باید آن را به‌صورت مستقل از علم طبیعی بگیریم<ref>ر.ک: مقدمه جورج شحاته، ص12</ref>.

«القوی الطبيعية» نیز تلخیص کتاب جالینوس توسط ابن رشد است و حنین بن اسحاق این کتاب را به عربی برگرداند. این کتاب نیز حاوی سه مقاله است. در یکی از نسخه‌های خطی آن، شروع کتاب با این عبارات است: «إنه كان هاهنا فعلان خاصان بالحيوان وهما الحس والحركة؛ المراد به في المكان وفعلان مشتركان للنبات والحيوان...»؛ یعنی دو فعل خاص به حیوان وجود دارد که عبارت است از حس و حرکت و منظور از حرکت، حرکت در مکان است. همچنین دو فعل مشترک میان گیاه و حیوان هست...<ref>ر.ک: همان</ref>.

ابتدای نسخه خطی تلخیص کتاب «الحميات» ابن رشد، ناقص بوده و تعابیر «قال» و «أقول» در آن بسیار به‌کار برده شده است. کتاب با «قال»، این‌چنین «... و جميع هذه الأورام تولد الحميات إذا وصلت حرارتها إلی القلب»، شروع شده است. ابن رشد در کتاب «العلل والأعراض» جالینوس، زواید و حشویات را کم کرده و چهار کتاب را در قالب شش مقاله ارائه داده است<ref>ر.ک: همان، ص14</ref>. وی همان طور که در ابتدای کتاب «أصناف المزاج» با عبارت «قال الفقيه القاضي الإمام... أبوالوليد بن رشد... الغرض في هذا القول أن يفحص عن عدد أصناف المزاجات في نوع من أنواع المتشابهة الأجزاء...»، متذکر شده، در این اثر، به بیان انواع مزاج‌ها پرداخته است<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>.

درباره رساله «الترياق» ابن رشد هم بیان شده که این اثر از نوشته‌های خود اوست. درباره رساله «حفظ الصحة» او، «رنان» معتقد است این اثر از کتاب «الكليات»، گرفته شده، ولی با مقایسه این کتاب با نسخه خطی مادرید معلوم می‌شود که وی اشتباه کرده است. در آغاز این رساله می‌خوانیم: «أدام الله عندكم وأبقی بركتكم... حفظ الصحة يکون أمرين أحدهما العناية بجودة الهضم والثانية العناية باستخراج فضول الهضم»؛ یعنی حفظ سلامتی بدن انسان در گروه هضم و دفع خوب غذایی است که می‌خورد. وی در کتاب «في حيلة البرء» نیز متذکر شده که روش سلامتی را بر طریقه جالینوس و سایر اطبا، بیان کرده است<ref>ر.ک: همان، ص15-16</ref>.

این مجموعه به همت دکتر جورج شحاته قنواتی، سعید زاید و دکتر ابراهیم مدکور، تصحیح و در سال 1407ق، با کیفیتی مطلوب و توضیحاتی درباره آن، منتشر شده است<ref>ر.ک: مقدمه دکتر محمدمهدی اصفهانی، ص3</ref>.

دکتر قنواتی، بسیار درباره ابن رشد کار کرده است و کتاب ارزشمندی حاوی مؤلفات وی را به سفارش وزارت تربیت و فرهنگ و علوم عربی، استخراج کرده و سعید زاید هم حدود یک‌سوم قرن است که در کتاب‌های فلسفی، خصوصا آثار ابن سینا، غور می‌کند. خانم دکتر زینب خضیری نیز با افزودن ملاحظاتش بر این اثر، در آن نقش داشته است<ref>ر.ک: مقدمه دکتر ابراهیم مدکور، ص6</ref>.