موقف إبن رشد الفلسفي من علم الکلام: تفاوت میان نسخه‌ها

'''موقف ابن رشد الفلسفي من علم الكلام وأثره في الاتجاهات الفكرية الحديثة'''، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته کلام سعید عبداللطیف فوده است که در دانشکده تحصیلات تکمیلی دانشگاه اردن در سال 1430ق/2009م، از آن دفاع کرده و در همان سال توسط انتشارات «دارالفتح»، آن را در قالب کتاب چاپ کرده است. این کتاب به زبان عربی است و نویسنده در آن به موضع فلسفی ابن رشد در مورد الهیات (علم کلام) و تأثیر وی بر گرایش‌های فکری جدید، پرداخته است.

کتاب، حاوی تقدیریه، فهرست مطالب، خلاصه کتاب، مقدمه، مقدمه دکتر نبیل محمد عمری، مقدمه دکتر عزمی طه سید، بیان ابواب و فصول و محتوای مطالب شامل باب تمهیدی و دو باب اصلی (که هرکدام دارای فصول مختلفی هستند) و یک خاتمه است.

ابن رشد، فیلسوفی است صاحب‌نظر که برخی از مردم با وی هم‌نظرند و برخی نه. این رساله در پی کشف ابعاد شیوه فکری وی از طریق نظرات و آثارش - مخصوصا در گرایش‌های فکری جدید - ‌است. نویسنده در این رساله برای رسیدن به این هدف، به شیوه تاریخی سیر کرده است و این کار را از خلال تحلیل زندگی و تاریخ فکری ابن رشد و بیان ارتباطات وی با شخصیت‌های مختلف زمانه‌اش و سختی‌هایی که متحمل شده، با بیان تحلیل و تعلیل اسباب آن و بیان آثار این سختی‌ها در شکل‌گیری شخصیت او، انجام داده است. نویسنده سپس به بیان نوع اندیشه ابن رشد، مخصوصا آن بخش که به شیوه کلامی وی تعلق دارد، می‌پردازد و این بخش را به این دلیل که موضوع این کتاب است، از لابه‌لای مطالعه مسائل الهیاتی و کلامی وی و مناقشه او با متکلمین انجام می‌دهد. او در این راستا می‌کوشد به تعلیل مواضع وی و تحلیل نظرات انتقادی‌اش و احکامی که به آنها رسیده و بیان اسبابی که باعث ترجیح در گزینش چنین حکمی شده، دست بیابد. وی سعی کرده اهم مسائلی را که ابن رشد – به‌ویژه در دو کتاب «مناهج الأدلة» و «فصل المقال» - ‌مطرح کرده، در این کتاب بیاورد. او علاوه بر «مناهج الأدلة» و «فصل المقال»، از کلام وی در علم الهی و «تهافت الفلاسفة» نیز در این راستا مدد گرفته است.

بیان مختصری نیز در این کتاب از تأثیر ابن رشد بر فلاسفه و اندیشمندان غرب، به‌خصوص در قرون وسطی و آغاز دوره روشنگری اروپایی، صورت گرفته تا ارتباط میان اندیشمندان غربی و اسلامی (نهضت عرب) که مدعیات ابن رشد را اعاده کردند و در احیای فلسفه وی کوشیده‌اند، روشن شود.

بعد از بیان این مطالب، سعید عبداللطیف فوده، در این کتاب به بیان اثر ابن رشد و فلسفه وی در اندیشمندان نهضت و اندیشمندان معاصر پرداخته است. وی این کار را از خلال ذکر مثال‌هایی برای این امر شامل مهم‌ترین حامیان و پیروان ابن رشد مانند فرح انطون و محمود قاسم، انجام می‌دهد و گرایش‌های فکری و مقاصد سیاسی و اجتماعی و دینی این دو را آشکار می‌سازد. وی همچنین ارتباط تنگاتنگ میان اینان و اندیشمندان روشنگر اروپایی و تأثیرپذیرفتنشان از آنان در بسیاری از جوانب، را بیان می‌نماید. او سپس توضیح می‌دهد که این مرحله، مقدمه حقیقی امتداد اثر ابن رشد به اندیشمندان معاصر است.

به‌منظور بررسی میزان تأثیر دیدگاه‌های ابن رشد در جریان‌های فکری معاصر، متفکران مدرنیست معاصر به دو قسمت اصلی تقسیم شده‌اند؛ نویسنده، گروه اول را عدمیه (هیچ‌گرایی) یا عبثیه (پوچ‌گرایی) نام می‌نهد که مبتنی بر اندیشه پست‌مدرن است. وی دومین گروه را سکولار جزمی می‌نامد. او مهم‌ترین تمایزات این دو گرایش را بیان می‌کند و چگونگی اعتماد و تکیه این اندیشه‌ها بر ابن رشد را – چه در افکار و نتایج و چه در چیزی که آن را روح رشدیه می‌نامند - ‌توضیح می‌دهد. روح رشدیه در نظر اکثر آنها به این می‌انجامید که اکثرشان نتیجه بگیرند که این چیزی است که در این زمان به آنها سود می‌رساند؛ درحالی‌که آنان علنا نظرات ابن رشد را که برای آنها جنگید، ترک کرده و با این کار از ناحیه فکری از وی، گذر کردند<ref>ر.ک: ملخص الكتاب، ص11-12</ref>.

کلیت و شاکله بحث دراین کتاب، به این صورت است: نویسنده در باب تمهیدی و مقدماتی که بر اثر نوشته، با عنوان ابن رشد و علم کلام و فلسفه، در دو فصل به بحث می‌پردازد؛ فصل اول درباره زندگانی، شخصیت و دانش ابن رشد است و فصل دوم درباره تعریف علم کلام و فلسفه. مباحث این فصل در چهار مبحث ارائه می‌گردد که به‌ترتیب عبارت است از: تعریف علم کلام، تعریف فلسفه، فرق میان کلام و فلسفه و بیان نظر ابن رشد در فلسفه<ref>ر.ک: هيكلية البحث، ص31</ref>.

باب اول با عنوان «موقف ابن رشد الفلسفي من علم الكلام، عرض ونقد»، در سه فصل ارائه شده است. فصل اول آن درباره موضع ابن رشد نسبت به علم کلام در الهیات و نقد آن است. این فصل در پنج مبحث ارائه شده است. مبحث اول به بیان نظر ابن رشد در سببت و علیت و ردیه او بر متکلمین می‌پردازد. مبحث دوم نظر او در قانون تأویل را در تقارن با نظر متکلمین، بیان می‌دارد. در مبحث سوم، طریقه اثبات وجود الله تعالی نزد ابن رشد و نقد او بر ادله متکلمین بررسی می‌شود. مبحث چهارم، حاوی دیدگاه ابن رشد در مباحث تنزیهات و نقد او بر متکلمین است و مبحث پنجم، حاوی نظر او در صفات ثبوتی الله تعالی و نقدش بر متکلمان<ref>ر.ک: همان</ref>.

فصل دوم، درباره افعال الهی و قضاء و قدر و عدل است. او این فصل را ضمن سه مبحث مطرح می‌کند: مبحث اول، درباره نظر ابن رشد درباره افعال الهی، مبحث دوم، درباره نظر او در عدل و جور و مبحث سوم، درباره نظر او در قضاء و قدر است<ref>ر.ک: همان، ص31-32</ref>.

سومین فصل این باب، حاوی موضع ابن رشد نسبت به علم کلام در نبوات و بعثت و نقد آن است. این فصل در دو مبحث ارائه شده: مبحث اولش به بیان نظر ابن رشد درباره نبوات می‌پردازد و مبحث دوم، نظر او را درباره بعثت بیان می‌نماید<ref>ر.ک: همان، ص32</ref>.

فصل اول آن به تأثیر نظریات ابن رشد در اندیشمندان و فلاسفه در اروپای قرون وسطی می‌پردازد. این فصل ضمن سه مبحث ارائه شده که مبحث اول آن درباره دخول فلسفه ابن رشد به اروپا از طریق کتاب‌های وی و تلخیص‌ها و شروحش بر ارسطو است. دومین مبحث، به ذکر برخی از کسانی که – از نظر قبول یا رد - ‌در این دوره زمانی (قرون وسطی)، تحت تأثیر ابن رشد قرار گرفته‌‌اند، می‌پردازد. مبحث سوم، اهم مسائل متداول و منسوب به ابن رشد و مکتب رشدیه را بیان می‌نماید<ref>ر.ک: همان</ref>.

دومین فصل، درباره تأثیر ابن رشد در اندیشمندان نهضت عربی (اسلامی) بحث می‌نماید. سعید عبداللطیف جوده، این فصل را ضمن دو مبحث مطرح کرده است: مبحث اول، درباره فرح انطون و جهات تأثرش از ابن رشد است و مبحث دوم نیز درباره شخصیت‌هایی است که از محمد عبده آغاز می‌شود و به محمود قاسم می‌رسد<ref>ر.ک: همان</ref>.

فصل سوم از مبحث دوم کتاب، به بیان تأثیر ابن رشد در اندیشمندان مدرن و سکولارهای معاصر می‌پردازد. در مبحث اول این فصل، درباره مفهوم مدرنیته و سکولاریسم صحبت می‌شود و در دومین فصلش، گرایش‌های متفکران مدرنیته و اهداف عملی و علمی آنها، تبیین می‌گردد<ref>ر.ک: همان</ref>.