۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
}} | }} | ||
''' | '''مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار''' اثر عربى [[ابن فضلالله عمری، احمد بن یحیی|احمد بن یحیى بن فضلالله عمرى]]، پرحجمترین کتاب در باب جغرافیاى تاریخى است که در قرن هشتم هجرى تألیف شده است. | ||
== ساختار== | == ساختار== | ||
کتاب فرهنگامهاى مشتمل بر 27 جلد مىباشد ولى به نظر برخى، در اصل سى و دو جلد بوده است. نسخه حاضر، مشتمل بر جلدهاى 3، 4، 5، 7، 8، 9، 10، 12، 15، 16، 19، 22، 24 و 27 این مجموعه مىباشد و هر کدام، جداگانه از سوى محققان مختلفى، مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است. | |||
اکثر جلدها، با مقدمه محقق، در بیان نحوه تحقیق، نسخ موجود از کتاب و مصادر تحقیق آغاز شده است. | |||
== گزارش محتوا== | == گزارش محتوا== | ||
این اثر از جمله کتابهاى غنى و دائرةالمعارفگونه عصر ممالیک مصر است که مجموعه عظیمى از مطالب جغرافیایى، تاریخى، ادبى، دینى، فقهى، رجال، طبیعیات را فراهم آورده و بدون شک، جامعترین و گویاترین اثر در مورد موقعیت علمى زمان اوست. | |||
کتاب داراى دو بخش اصلى است: | |||
الف) | الف) جغرافیاى زمین و مسائل مربوط به آن که مشتمل بر دو نوع است: | ||
#نوع اول با عنوان «فى | #نوع اول با عنوان «فى ذکر المسالک»، بر پنج باب زیر تقسیم مىشود. هر باب خود شامل فصلهاى گوناگون است. این بخش، به تاریخ طبیعى، جغرافیاى طبیعى و متعلقات آن، به ویژه به مطالب مربوط به سرزمینهاى مصر، شام و حجاز مربوط مىشود. (بخش «فى ذکر المسالک» در نسخه حاضر موجود نیست.) | ||
#نوع دوم با عنوان «فى | #نوع دوم با عنوان «فى ذکر الممالک»، به پانزده باب تقسیم شده و نویسنده به ترتیب، از مشرق به طرف مغرب، از دولتها و سرزمینها زیر سخن مىگوید: | ||
هند و سند، | هند و سند، ممالک خاندان چنگیزخان، گیل و گیلدن، جبال، ترکان روم (آسیاى صغیر)، مصر با شام و حجاز، یمن، مسلمانان حبشه، سودان، مملکت ملّى، جبال بربر، آفریقا، برّ العدوة (مراکش)، اندلس، عرب، بدویان معاصر و سرزمینشان. | ||
ب) موجودات روى | ب) موجودات روى زمین که بر دو دسته ناطق و غیر ناطق تقسیم مىشوند: | ||
در | در این بخش، مؤلف ساکنان کره زمین را به شرقى و غربى تقسیم کرده و ترجمه احوال بزرگان، پزشکان، دانشمندان، فقیهان، سیاستمداران و دولتمردان را گرد آورده است. | ||
با | با آنکه برخى از جلدهاى کتاب در نسخه حاضر موجود نیست، اما براى اطلاع خوانندگان و جامع بودن مقاله، گزارش مختصرى از تمام مجلدات به ترتیب ارائه مىشود: | ||
#درباره | #درباره زمین، دریاها، راهها، کوهها، دریاها، مساجد از جمله مسجد الحرام، مسجد الاقصى، قبرهاى انبیاء و مقامات، طوایف امتها و اقلیمهاى اول، دوم و سوم از اقلیمهاى هفتگانه است. | ||
#درباره | #درباره اقلیم چهارم، پنجم، ششم و هفتم و مشاهیر مملکتهاى مسیحى، طول مدت شب و روز، دریاها و آنچه متعلق به آنهاست، ریاحین چهارگانه، عجایب سرزمینها و دریاها، قبله و دلایل آن از نظر فقها، نجوم، بادها، کوهها، رودها، ستارگان، کسوف و خسوف، دریاها و راههاست. | ||
#نوع دوم با عنوان «فى | #نوع دوم با عنوان «فى ذکر الممالک» در شش باب و هر باب در چندین فصل، درباره ممالک اسلام مىباشد. در این مجلد، پیرامون ممالک هند و سند، مملکت خاندان چنگیز خان، ممالک گیلان، کوهستان (جبال)، روم، مصر و شام و حجاز بحث و گفتگو شده است. | ||
#تتمه نوع دوم بوده و از باب هفتم تا پانزدهم را در خود جاى داده است. در | #تتمه نوع دوم بوده و از باب هفتم تا پانزدهم را در خود جاى داده است. در این جلد، درباره ممالک یمن، مسلمین در حبشه، مسلمانان در سودان از نیل تا مصر، مالى، کوههاى بربر، آفریقا و مملکت اندلس و نیز اعرابى که در زمان نویسنده مىزیستهاند مطالب جامعى ذکر شده است. | ||
#در دو فصل، درباره | #در دو فصل، درباره ساکنان زمین و مشاهیر شرق، غرب و دیار مصر از جمله محدثین و قراء سخن رفته است. | ||
#درباره [[ابن حیون، نعمان بن محمد| | #درباره [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنیفه]] و امام شافعى و اصحاب ایشان بحث شده است. | ||
#شرح حال مختصرى است از دانشمندان و علماى علم لغت، نحو و معانى و | #شرح حال مختصرى است از دانشمندان و علماى علم لغت، نحو و معانى و بیان در شرق، غرب و مصر از جمله [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنیفه]]، شافعى، أبوعبیدة معمر بن مثنى تیمى، ابوبکر اللؤلؤى القیروانى، جمالالدین بن المکرّم است. | ||
#در سه قسمت، درباره | #در سه قسمت، درباره طوایف فقراء صوفیه از جمله: ابومسلم خولانى، أبو عبدالله محمّد بن اسماعیل مغربى، ابوالفیض ذوالنّون مصرى است. | ||
# | #پیرامون حکما، فلاسفه پنجگانه یونانى، اطباء در شام و هند و سریان و مصر بحث شده است. | ||
#به شرح حال اصحاب | #به شرح حال اصحاب موسیقى اختصاص یافته و ضمن آن، به برخى از اصطلاحات موسیقى از جمله بعد الطنینى و بعد ذى الربع نیز اشاره شده است. | ||
#برخى از | #برخى از مشهورترین وزراى شرق، غرب و دیار مصر مانند بدیع الزّمان همدانى، ابن اثیر حلبى، محمود بن سلمان بن فهد معرفى شدهاند. | ||
#درباره صاحبان انشاء | #درباره صاحبان انشاء که در خدمت خلفا و ملوک در سمت مشرق بودهاند. | ||
# | #سیزدهم، درباره مشاهیر خطبا در شرق، غرب و مصر مىباشد. | ||
14-19- | 14-19- پیرامون شعر از دوره جاهلیت تا دولت بنى امیه و بنى عباس از متنبى تا ابن هباریه، بحث شده است. | ||
20-21- درباره | 20-21- درباره حیوانات، پرندگان، حشرات، نباتات و حیوانات آبى، | ||
22-24 درباره معادن، فلزات و احجار، | 22-24 درباره معادن، فلزات و احجار، کلام نزد ادیان و طوائف متدینین و دولتهاى عباسیان، امویان و امویان اندلس مىباشد. | ||
25- مطالبى درباره بنى | 25- مطالبى درباره بنى اسرائیل، ذکریا(ع) و پسرش یحیى(ع)، عیسى بن مریم(ع)، خراب شدن بیتالمقدس در نوبت دوم، ملوک هند، اخبار چین، اخبار ملوک ترک، رویدادهاى بزرگ ناشى از حمله مغول، جنگهاى صلیبى و پیدایش امپراتورى تیمور و اقتدار ممالیک گنجانده شده است. | ||
26- درباره | 26- درباره برامکه، دولت بنى زیاد، ملوک یمن، قرامطه، دولت فاطمیان، ملک بنى بویه، سلجوقیان، دولت خوارزمشاهى، ابن تومرث و عبدالمؤمن بحث شده است. 27- پیرامون استیلاى فرنگیان بر طرابلس، ابتداى ظهور دولة غوریة و انقراض آل سبک تگین بوده و در ضمن آن، از حصار فرنج عکا، استیلاء فرنج على عکا، حوادث یمن و حوادث تا سال 744ق بحث و گفتگو شده است. | ||
در زمان نویسنده، مصر و شام، مجموعاً | در زمان نویسنده، مصر و شام، مجموعاً مملکت «ممالیک مصر» را تشکیل مىداد. این دولت که از 640ق1252/م تا 922ق1517/م حیات و حکومت داشته، در طول تاریخ بالنسبه طولانى خود، با مغولان ایران (ایلخانان، از خاندان تولوى) در امتداد فرات، هم مرز بوده و جنگهاى طولانى و مناقشات پىدرپى را از سر گذارنده، لذا در سیاسیت خارجى خود، دوستى و اتحاد با خاندان جوچى در روسیه را سر لوحه عمل خود قرار داده است. | ||
تاریخنگارى نویسنده در باب تاریخ مغولان، در اساس، متأثر از دیدگاه سیاسى دولت ممالیک در مورد مغولان ایران و روسیه و بالطبع، جانبدارى از خاندان جوچى مىباشد. آنان هر چند مسلمان شده و پیوند استوارى با ممالیک که خلافت عباسى را نیز احیا کرده بودند، داشتند، اما مدعى بودند که وارث واقعى چنگیزخان هستند و غرب آسیا بنا بر وصیت او، به خاندان جوچى مىرسد. | |||
تداوم واردات برده از قفقاز و سواحل | تداوم واردات برده از قفقاز و سواحل دریاى سیاه که اساس توان نظامى ممالیک را تشکیل مىداد نیز بر توسعه و تحکیم این روابط مىافزود. لذا در مباحث تاریخى و جغرافیایى کتاب، انعکاس اوضاع زمان را به خوبى مىتوان دید. | ||
با | با این حال، حجم بسیار کتاب و اینکه به صورت خطى و به زبان عربى است، استفاده از آن را مشکل ساخته است. | ||
== | == وضعیت کتاب== | ||
پیش از انتشار کامل مجلدات کتاب، جزء اول کتاب به کوشش احمد زکى پاشا در سال 1342ق1924/م در قاهره؛ «وصف افریقیة و المغرب و الاندلس» فى اواسط قرن هشتم هجرى، به کوشش [[عبدالوهاب، حسن حسنی|حسن حسنى عبدالوهاب]] در مجلة البدر تونس در 1341ق؛ بخش مربوط به آفریقا (به جز مصر) با ترجمه فرانسوى توسط گود فروادومنبین در 1927م در پاریس و اجزاى دیگر نیز به صورت مجزا به چاپ مىرسید. | |||
در نسخه حاضر، جلد سوم با | در نسخه حاضر، جلد سوم با تحقیق: احمد عبدالقادر الشاذلى؛ چهارم: حمزه احمد عباس؛ پنجم: محمد عجاج الخطیب، مصطفى مسلم و صالح رضا؛ هفتم: عبدالعباس عبدالجاسم، هشتم: بسام محمد بارود؛ نهم: تحقیق بسام محمد بارود؛ دهم: یحیى الجبورى؛ دوازدهم: ابراهیم صالح؛ پانزدهم: تحقیق ولید محمود خالص؛ شانزدهم: محمد ابراهیم حوّر؛ نوزدهم: یونس احمد السّامرائى؛ بیست و دوم: عماد عبدالسلام رؤوف؛ بیست و چهارم: تحقیق یحیى الجبورى و بیست و هفتم: با تحقیق حمزه احمد عباس، در سال 1424ق2003/م منتشر شده است. | ||
فهرست مطالب در انتهاى همه مجلدات و فهارس | فهرست مطالب در انتهاى همه مجلدات و فهارس دیگرى نیز در انتهاى برخى از جلدها ذکر شده است. تحقیقات خوبى بر کتاب انجام شده که در پاورقى اثر آمده است. | ||
== منابع مقاله== | == منابع مقاله== | ||
# مقدمه و متن | # مقدمه و متن کتاب. | ||
#[[:noormags:65157|خیراندیش، عبدالرسول، | #[[:noormags:65157|خیراندیش، عبدالرسول، مسالک الابصار فى ممالک الامصار بزرگترین اثر جغرافیاى تاریخى تألیف شده به وسیله مسلمانان، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر 1377، شماره 14، صص 15-17]]. | ||
# دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، مدخل ابن فضلللّه، تألیف ابوالحسن | # دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، مدخل ابن فضلللّه، تألیف ابوالحسن دیانت، ج4، ص406. | ||
# | # کراچکوفسکى، تاریخ نوشتههاى جغرافیایى در جهان اسلامى، ترجمه [[پاینده، ابوالقاسم|ابوالقاسم پاینده]]، ص 319-324. | ||
[[رده:کتابشناسی]] | [[رده:کتابشناسی]] | ||
[[رده:جغرافیا (عمومی)، اطلس، نقشه]] | [[رده:جغرافیا (عمومی)، اطلس، نقشه]] | ||
[[رده:تاریخ جغرافیا]] | [[رده:تاریخ جغرافیا]] |
ویرایش