دیوان همای شیرازی «شکرستان»: تفاوت میان نسخه‌ها

دیوان همای شیرازی «شکرستان» (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۴ اکتبر ۲۰۱۹، ساعت ۲۲:۲۸

۴۷۰ بایت اضافه‌شده ، ‏۴ اکتبر ۲۰۱۹

بدون خلاصۀ ویرایش

Hbaghizadeh@noornet.net

۴۲۵٬۲۲۵

ویرایش

@@ خط ۲۹: / خط ۲۹: @@
 }}
+'''دیوان همای شیرازی «شکرستان»'''، کلیات اشعار [[همای شیرازی|محمدرضا قلی خان]]، معروف به [[همای شیرازی]] است که حاوی انواع شعر از قصیده، غزل، مسمط، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، قطعه، مثنوی و رباعی بوده و به کوشش [[کرمی، احمد|احمد کرمی]]، به زیور طبع آراسته شده است.
-'''دیوان همای شیرازی «شکرستان»'''، کلیات اشعار محمدرضا قلی خان، معروف به همای شیرازی است که حاوی انواع شعر از قصیده، غزل، مسمط، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، قطعه، مثنوی و رباعی بوده و به کوشش احمد کرمی، به زیور طبع آراسته شده است.
 ==ساختار==
@@ خط ۳۹: / خط ۳۸: @@
 طبع هما بیشتر مایل به غزل‌سرایی بوده و جنس غزل را خوش‌تر از سائر انواع نظم می‌دانسته و بسیاری از قصائدش، مشتمل بر مواعظ و نصائح و مدائح ائمه دین(ع) است و کاملاً از گفتن هجو و هزلیات و مطایبات احتراز داشته و پیرامون هتاکی و فحاشی در نظم نمی‌گشته است و مدح سلاطین و امرا و اعیان را به‌طوری‌که ضرورت ایجاب کرده و اوضاع زمان اقتضا داشته، گفته است و در مواقع لزوم قصائد مدحیه او اغلب آمیخته با اندرزهای حکیمانه است و گاهی نیز حدت کرده و خطاب‌های عتاب‌آمیزی به بعضی رجال بزرگ داشته است، مانند قصیده‌ای که در حضور اتابک اعظم خوانده که:
-'''ای متکی به تکیه میر اتابکی
+'''ای متکی به تکیه میر اتابکی'''
-غافل مشو ز قصه یحیی برمکی'''<ref>ر.ک: همایی، میرزا جلال‌الدین، ص221</ref>.
+غافل مشو ز قصه یحیی برمکی'''<ref>ر.ک: همایی، میرزا جلال‌الدین، ص221</ref>.'''
 عمده ممدوحین او عبارتند از:
 الف)- سلاطین قاجار: محمدشاه، ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه در جشن ولیعهدی.
-ب)- علما: میرزای قمی (میرزا ابوالقاسم)، سید محمدباقر شفتی معروف به حاج شیخ محمدباقر نجفی اصفهانی مسجدشاهی و میر سید محمد امام جمعه اصفهان، میر محمدحسین امام جمعه اصفهان، میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران و حاج سید اسدالله بیدآبادی.
+ب)- علما: [[میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن|میرزای قمی]] (میرزا ابوالقاسم)، [[شفتی بیدآبادی، محمدباقر|سید محمدباقر شفتی]] معروف به [[نجفی اصفهانی، محمدباقر|حاج شیخ محمدباقر نجفی اصفهانی مسجدشاهی]] و میر سید محمد امام جمعه اصفهان، میر محمدحسین امام جمعه اصفهان، میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران و حاج سید اسدالله بیدآبادی.
 ج)- وزراء و حکام: میرزا آقاخان صدراعظم، میرزا تقی‌خان امیرنظام، سپهسالار، حاج میرزا آقاسی، معتمدالدوله منوچهر خان، میرزا گرگین خان حسام‌السلطنه<ref>ر.ک: همان، ص221- 222</ref>.
-وی بر هر قسم نظمی از قبیل غزل، قصیده، مسمط، ترجیع، ترکیب، قطعه و رباعی قادر بوده و در دیوانش تمام این اقسام دیده می‌شود و سعی او همواره در سلاست و روانی و انسجام الفاظ و بداعت معانی بوده و سبک وی، بیشتر شبیه به سبک شیخ سعدی است<ref>ر.ک: همان، ص222</ref>.
+وی بر هر قسم نظمی از قبیل غزل، قصیده، مسمط، ترجیع، ترکیب، قطعه و رباعی قادر بوده و در دیوانش تمام این اقسام دیده می‌شود و سعی او همواره در سلاست و روانی و انسجام الفاظ و بداعت معانی بوده و سبک وی، بیشتر شبیه به سبک شیخ [[سعدی، مصلح بن عبدالله|سعدی]] است<ref>ر.ک: همان، ص222</ref>.
 غزلیات وی، اغلب زمزمه‌ها و ترانه‌های عاشقانه است که از روی تأثرات و احساسات قلبی برخاسته و از همین جهت، هرکدام از آن‌ها دارای یک نوع حالت و اثر مخصوصی است؛ مثلاً بعضی ترنمات شکایت آمیزش، دارای لحن غم‌انگیز و مضامین رقت‌آوری است که کاملاً سوزوگداز نهانی او را مجسم ساخته و روح خواننده را متأثر و غمگین می‌سازد و در خاطر او، نوعی اندوه و تأسف ایجاد می‌نماید؛ مانند:
-'''بیدل و خسته در این شهرم و دلداری نیست
+'''بیدل و خسته در این شهرم و دلداری نیست'''
-غم دل با که توان گفت که غمخواری نیست'''
+غم دل با که توان گفت که غمخواری نیست
-'''رو مداوای خود ای دل بکن از جای دگر
+'''رو مداوای خود ای دل بکن از جای دگر'''
-کاندرین شهر طبیب دل بیماری نیست'''
+کاندرین شهر طبیب دل بیماری نیست
-'''شب به بالین من خسته به‌غیراز غم دوست
+'''شب به بالین من خسته به‌غیراز غم دوست'''
-ز آشنایان کهن، یار و پرستاری نیست'''
+ز آشنایان کهن، یار و پرستاری نیست
-'''یا رب این شهر چه شهری است که صد یوسف دل
+'''یا رب این شهر چه شهری است که صد یوسف دل'''
-به کلافی بفروشند و خریداری نیست'''
+به کلافی بفروشند و خریداری نیست
-'''به‌جز از بخت تو و دیده من در غم تو
+'''به‌جز از بخت تو و دیده من در غم تو'''
-شب در این شهر به بالین، سر بیداری نیست'''
+شب در این شهر به بالین، سر بیداری نیست
-'''گو هما را ندهد ره به در صومعه شیخ
+'''گو هما را ندهد ره به در صومعه شیخ'''
-در خرابات مگر سایه دیواری نیست'''
+در خرابات مگر سایه دیواری نیست
 و بعضی نواهای عاشقانه، او به‌قدری جان‌گداز است که حس شنونده را متوجه به عالم شوق و جانبازی و دنیای عشقی می‌نماید که با غم و نشاط آمیخته است؛ مانند:
-'''چنان به عشق تو از حال خویش بی‌خبرم
+'''چنان به عشق تو از حال خویش بی‌خبرم'''
-که رو نتابم اگر تیغ می‌زنی به سرم'''
+که رو نتابم اگر تیغ می‌زنی به سرم
-'''چنان به یاد تو فارغ شدم ز هر دو جهان
+'''چنان به یاد تو فارغ شدم ز هر دو جهان'''
-که از وجود خود و هرچه هست بی‌خبرم'''
+که از وجود خود و هرچه هست بی‌خبرم
-'''به عشق روی تو از دیر و کعبه بیزارم
+'''به عشق روی تو از دیر و کعبه بیزارم'''
-که غیر کوی تو کفر است قبله دگرم'''
+که غیر کوی تو کفر است قبله دگرم
-'''شبی اگر سر زلفت به دست من افتد
+'''شبی اگر سر زلفت به دست من افتد'''
-حکایت غم دل با تو موبه‌مو شمرم'''
+حکایت غم دل با تو موبه‌مو شمرم
-'''بر آن سرم که به‌پای تو سر بیفشانم
+'''بر آن سرم که به‌پای تو سر بیفشانم'''
-اگر قبول کنی این متاع مختصرم '''
+اگر قبول کنی این متاع مختصرم
-'''فراق سخت و قدم سست و راه بادیه دور
+'''فراق سخت و قدم سست و راه بادیه دور'''
-دلیل راه شو ای خضر ره که نوسفرم'''
+دلیل راه شو ای خضر ره که نوسفرم
-'''گرفت خاطرم از خانقاه و خرقه و زهد
+'''گرفت خاطرم از خانقاه و خرقه و زهد'''
-بیار باده که فارغ کنی ز درد سرم'''
+بیار باده که فارغ کنی ز درد سرم
-'''شکر خراج به شیراز آورند هما
+'''شکر خراج به شیراز آورند هما'''
-اگر به مصر رسانند شعر چون شکرم'''<ref>ر.ک: همان، ص222- 223</ref>.
+اگر به مصر رسانند شعر چون شکرم'''<ref>ر.ک: همان، ص222- 223</ref>.'''
 پاره‌ای از منظومات هما، مشتمل بر خروش‌های مستانه و حاوی بعضی لطیفه‌های عارفانه و با لحن خوش دقیقه سرایی ادا شده و ذوق خواننده و شنونده را با فهم دقایق عشق و نکته‌های دل‌نشین عرفان آشنایی می‌دهد، مانند:
-'''تا به دامان تو ما دست تولا زده‌ایم
+'''تا به دامان تو ما دست تولا زده‌ایم'''
-به تولای تو بر هر دو جهان پا زده‌ایم'''
+به تولای تو بر هر دو جهان پا زده‌ایم
-'''تا نهادیم به کوی تو صنم روی نیاز
+'''تا نهادیم به کوی تو صنم روی نیاز'''
-پشت پا بر حرم و دیر و کلیسا زده‌ایم'''
+پشت پا بر حرم و دیر و کلیسا زده‌ایم
-'''درخور مستی ما رطل و خم ساغر نیست
+'''درخور مستی ما رطل و خم ساغر نیست'''
-ما از آن باده کشانیم که دریا زده‌ایم'''
+ما از آن باده کشانیم که دریا زده‌ایم
-'''همه‌شب از طرف گریه مینا من و جام
+'''همه‌شب از طرف گریه مینا من و جام'''
-خنده بر گردش این گنبد مینا زده‌ایم'''
+خنده بر گردش این گنبد مینا زده‌ایم
-'''جای دیوانه چو در شهر ندادند هما
+'''جای دیوانه چو در شهر ندادند هما'''
-من و دل چند گهی خیمه به صحرا زده‌ایم'''<ref>ر.ک: همان، ص224</ref>.
+من و دل چند گهی خیمه به صحرا زده‌ایم'''<ref>ر.ک: همان، ص224</ref>.'''
-کلمات منظومات هما، از هرگونه تعقید لفظی یا معنوی خالی و معری است و به‌هیچ‌وجه، در اشعارش الفاظ غیر مأنوس رکیک و کلمات مستهجن قبیح را استعمال نکرده است و تمام جملات موزون را با نهایت سادگی و تمام‌عیار، به معنای مراد ادا کرده است؛ به‌طوری‌که به‌محض شنیدن، بدون حاجت به تکلف، معنی مقصود در خاطر سامع مرتسم می‌گردد و ابداً مایل به سبک هندی و آوردن مضامین پیچیده مندمجی که غالباً باعث اغلاق و تعقید معنوی در کلام می‌شود، نبوده است و مکرر شاگردان و شعرای زمان را از پیروی سبک امثال قدسی و شاهی و صائب ممانعت می‌کرده و آن‌ها را در غزل‌سرایی، به سبک شیخ سعدی یا خواجه حافظ و در قصیده‌گویی، به طرز امیر معزی و ظهیر فاریابی رهنمایی می‌نموده است<ref>ر.ک: همان، ص225</ref>.
+کلمات منظومات هما، از هرگونه تعقید لفظی یا معنوی خالی و معری است و به‌هیچ‌وجه، در اشعارش الفاظ غیر مأنوس رکیک و کلمات مستهجن قبیح را استعمال نکرده است و تمام جملات موزون را با نهایت سادگی و تمام‌عیار، به معنای مراد ادا کرده است؛ به‌طوری‌که به‌محض شنیدن، بدون حاجت به تکلف، معنی مقصود در خاطر سامع مرتسم می‌گردد و ابداً مایل به سبک هندی و آوردن مضامین پیچیده مندمجی که غالباً باعث اغلاق و تعقید معنوی در کلام می‌شود، نبوده است و مکرر شاگردان و شعرای زمان را از پیروی سبک امثال قدسی و شاهی و صائب ممانعت می‌کرده و آن‌ها را در غزل‌سرایی، به سبک [[سعدی، مصلح بن عبدالله|شیخ سعدی]] یا [[حافظ، شمس‌الدین محمد|خواجه حافظ]] و در قصیده‌گویی، به طرز امیر معزی و [[ظهیر فاریابی، طاهر بن محمد|ظهیر فاریابی]] رهنمایی می‌نموده است<ref>ر.ک: همان، ص225</ref>.
-هما ذاتاً دارای طبع سلیم و بیان پخته بلیغ و زبان نصیح ملیحی بود که او را کاملاً از شعرای زمان قاجاریه و چندی قبل از آن‌ها، امتیاز می‌دهد و اگر او را در ساده‌گویی و ملاحت ادبی مخترع یک اسلوب تازه در نظم فارسی خصوصاً در غزل‌گویی و چامه‌سرایی نتوان محسوب کرد، حتماً او را باید مجدد مسلک ادبی شیخ سعدی دانست و از مقایسه غزلیات و قصائد او با منظومات معاصرینش، منشأ امتیاز و تفاوت مابین آن‌ها در سلاست و فصاحت خوب معلوم می‌شود<ref>ر.ک: همان</ref>.
+هما ذاتاً دارای طبع سلیم و بیان پخته بلیغ و زبان نصیح ملیحی بود که او را کاملاً از شعرای زمان قاجاریه و چندی قبل از آن‌ها، امتیاز می‌دهد و اگر او را در ساده‌گویی و ملاحت ادبی مخترع یک اسلوب تازه در نظم فارسی خصوصاً در غزل‌گویی و چامه‌سرایی نتوان محسوب کرد، حتماً او را باید مجدد مسلک ادبی [[سعدی، مصلح بن عبدالله|شیخ سعدی]] دانست و از مقایسه غزلیات و قصائد او با منظومات معاصرینش، منشأ امتیاز و تفاوت مابین آن‌ها در سلاست و فصاحت خوب معلوم می‌شود<ref>ر.ک: همان</ref>.
 قصائد هما، همان سبک روانی و حسن سیاق غزلیاتش را داراست، با رعایت استحکام و متانتی که در چکامه‌سرایی مطلوب است. قصائد وی، سه قسمت عمده دارد:
 # قصائدی که در مدح بزرگان دین است، مانند:
-'''آسمان و زمین و لیل و نهار
+'''آسمان و زمین و لیل و نهار'''
-به وجود علی گرفت قرار '''
+به وجود علی گرفت قرار
-'''گر وجود علی نبود نبود
+'''گر وجود علی نبود نبود'''
-آسمان و زمین و لیل و نهار'''
+آسمان و زمین و لیل و نهار
 # قصائدی که مشتمل بر مواعظ و نصایح سودمند است، مانند:
-'''رستگاری خواهی ای دل مردم‌آزاری مکن
+'''رستگاری خواهی ای دل مردم‌آزاری مکن'''
-بد نخواهی عاقبت غیر از نکوکاری مکن'''
+بد نخواهی عاقبت غیر از نکوکاری مکن
-'''خواه مصحف گیر در کف خواه جام زرفشان
+'''خواه مصحف گیر در کف خواه جام زرفشان'''
-هرچه خواهی کن ولیکن مردم‌آزاری مکن'''
+هرچه خواهی کن ولیکن مردم‌آزاری مکن
 # قصائد بهاریه و خزانیه و طلوعیه و غروبیه و امثال آن‌ها و غالباً در این قسم از قصاید، حسن تخلص به مدح ائمه دین یا رجال بزرگ و سلاطین شده و بالاخره به ستایش آن‌ها ختم می‌شود. وی قصائد متفرقه دیگری هم دارد، مانند قصیده‌ای که در شرح‌حال خود در سفر عراق به نظم آورده و مطلعش این است:
-'''ز ری چو رخت ببستم به عزم ملک عراق
+'''ز ری چو رخت ببستم به عزم ملک عراق'''
-مصاحبم همه اندوه بود و درد و فراق'''
+مصاحبم همه اندوه بود و درد و فراق
 ولیکن غلبه با همان سه قسم است که ذکر شد<ref>ر.ک: همان، ص225- 226</ref>.
 قسم دیگر از اشعار هما، عبارت است از مراثی اهل‌بیت(ع) که بسیاری از آن‌ها در افواه مشهور است، مثل:
-'''ای غریبی که لب‌تشنه بریدند سرت
+'''ای غریبی که لب‌تشنه بریدند سرت'''
-لاله سان سوخت ز داغ علی‌اکبر جگرت'''
+لاله سان سوخت ز داغ علی‌اکبر جگرت
-'''لاله‌زار کربلا را هست وقت آبیاری
+'''لاله‌زار کربلا را هست وقت آبیاری'''
-ای دل شوریده وقت آمد که خون از دیده باری'''
+ای دل شوریده وقت آمد که خون از دیده باری
 و در این مرثیه تجدید مطلع کرده:
-'''ای فلک تا کی به آل مصطفی ناسازگاری
+'''ای فلک تا کی به آل مصطفی ناسازگاری'''
-تا کی آخر این عزیزان خدا را خوار داری''' <ref>ر.ک: همان، ص227</ref>.
+تا کی آخر این عزیزان خدا را خوار داری''' <ref>ر.ک: همان، ص227</ref>.'''
 مسمط، قطعه، رباعی، ترجیع‌بند و ترکیب‌بند، در دیوان او کمتر از غزل و قصیده دیده می‌شود. هما در رعایت فنون استادی، برخلاف اغلب متأخرین و معاصرینش، پیرو عقیده اساتید متقدمین از قبیل فردوسی، نظامی، انوری، خاقانی و بالاخره شیخ سعدی بوده است و کاملاً از استعمال الفاظ مجعوله احتراز داشته و در بحور و قوافی رعایت معلوم و مجهول و دال و ذال و الف مقصوره و ممدوده و یاء نکرده و معرفه و اجتماع ساکنین در بعض بحور مثل مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن از دست نداده و احیاناً اگر برحسب ضرورت، رعایتی نکرده، عذر ادبی خواسته است، مثل آنکه خویش - خیش - درویش و کیش را با یکدیگر قافیه کرده و در آخر عذر خواسته است که:
-'''گر مرا قافیه از دست رود باک مدار
+'''گر مرا قافیه از دست رود باک مدار'''
-کآشنای تو بود بیخود و بیگانه ز خویش'''
+کآشنای تو بود بیخود و بیگانه ز خویش
 و در استعمال الفاظ و جملات، بی‌باک نبوده و در آن‌ها نهایت دقت و شاهکاری استادی را به‌کاربرده است؛ به حدی که اشعارش در صحیح و غلط استعمالات ادبی فارسی، جزو اسناد رسمی محسوب می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص227- 228</ref>.
@@ خط ۱۳۲: / خط ۱۳۴: @@
 ==پانویس ==
-<references/>
+<references />
 ==منابع مقاله==
@@ خط ۱۳۸: / خط ۱۴۰: @@
 # همایی، میرزا جلال‌الدین، «همای شیرازی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: ارمغان، تیر 1308، دوره دهم، شماره 4 ‏(17 صفحه، از 217 تا 233)، به آدرس:
 www.noormags.ir/view/fa/articlepage/456618/