تحفه شاهی: تفاوت میان نسخه‌ها

به‎رغم آنکه این اثر در سال‎های نخستین قرن بیستم تألیف شده، سبک تاریخ‎نگاری‌اش همان سبک تاریخ‎نگاری سنتی‎، یعنی وقایع‎نگاری نقلی صرف است. آنجا هم که مؤلف در ذکر منابع خود «روضة‎الصفا» و جز آن را نام می‎برد، مبین آن است که او شیوه همین نویسندگان را مد نظر قرار داده و به‎رغم آنکه از اسناد، مدارک و مکاتیب موجود در بایگانی اداری بخارا می‎توانسته بیشترین استفاده را بنماید، اما جز در مواردی معدود، از چنین اسنادی نام نبرده و شیوه نگارش متن نیز استفاده کافی از این موارد را نشان نمی‌دهد<ref>همان</ref>.

وی دارای نثری روان، توأم با عبارت‎پردازی و پیرایه‎های لفظی و بیانی است و در بیان مطالب کتاب، به اقتضای کلام، از شعر و حدیث نیز بهره جسته است.<ref>مقدمه مصحح، صفحه چهل‎ویک</ref>.

در تصحیح و تحشیه متون کهن، مهم‎ترین کار مصحح، نگارش یک مقدمه مفصل است که در آن به توضیح درباره جغرافیای مناطقی که حوادث آن کتاب در آن اتفاق افتاده‎، ذکر اهمیت اثر از طریق مقایسه مستند و مستدل متن با دیگر آثار موازی، ذکر ارزش‎های غیر تاریخی کتاب نظیر ارزش ادبی، جغرافیایی و جز آن، تعداد نسخه‎ها و مقایسه آنها با یکدیگر و معرفی روش کار خود می‎پردازد. مصحح این اثر وزین نیز مقدمه‌ای برای کتاب ترتیب داده است، ولی در آن به تشریح و تفصیل بیش از حد و بی‎مورد تاریخ شیبانیان، هشترخانیان و سرانجام منغیتی‎ها پرداخته است؛ درحالی‎که ارائه توضیح مفصل درباره اشخاص و وقایعی که همه کتاب درباره آنها است یا در این کتاب بدان‎ها پرداخته نشده، بی‎مورد است. این در حالی است که وی از توضیح درباره بسیاری مسائل ضروری که باید به آنها می‎پرداخت، غافل شده است؛ از جمله اینکه در این مقدمه مفصل، حتی یک کلمه هم درباره حدود جغرافیایی قلمرو منغیت‎ها نگفته است؛ درحالی‎که ‎در این کتاب نام بیش از دویست شهر و روستای کوچک و بزرگ در قلمرو منغیت‎ها آمده که خود گنجینه‌ای بسیار باارزش محسوب می‌شود. لازم بود که مصحح در خصوص این قضیه هم توضیح می‌دادند که اصولا حدود و ثغور قلمرو منغیت‎ها کجا بوده و آنان در چه نقاطی با ایران، درانی‎های افغانستان، خانات خوقند و خیوه همسایه بودند و بر سر تصرف چه مناطقی با این همسایگان درگیری داشته‌اند. ازآنجاکه موضوع کتاب، شرح تاریخ سلاطین منغیت است و نویسنده آن کتابی دیگر نیز به نام تاریخ سلاطین منغیتیه دارد که مصحح به نام آن اشاره کرده است، بسیار ضروری می‎نمود که در این مقدمه، با برشمردن برخی ویژگی‎های این دو اثر، بر تفاوت‎های آن دو تأکید شود تا خواننده آنها را یکی نپندارد<ref>ر.ک: رحمتی، محسن، ص33-‎34</ref>.

با توجه به آنکه هیچ تاریخ رسمی‌ای در دربار منغیتی‎های بخارا نوشته نشده و دیگر مورخان یا سفرنامه‎نویسان نیز به تناسب موضوع خود‎، درباره این سلسله، نکاتی را ثبت کرده‌اند که از روی آنها فهم و درک تاریخ منغیتی‎ها دشوار است، لذا کتاب تاریخی حاضر، از اهمیت فوق‎العاده زیادی برخوردار است. برخی از جنبه‎های اهمیت تاریخی کتاب حاضر، در ذیل بیان و برشمرده می‌شوند:

دیگر جنبه اهمیت تاریخی آن، گزارش مفصلی است که از غلبه منغیتی‎ها بر مرو و نواحی مجاور آن دارد. مسئله مرو و تصرف آن به دست امیر معصوم‎بیگ منغیت، یکی از صفحات غم‎انگیز و فراموش‎شده تاریخ ایران است. منابع تاریخی ایران، این واقعه را به‌اختصار برگزار کرده‌اند و توضیحی راجع به کم و کیف این قضیه به دست نمی‌دهند؛ به‎طوری‎که مفصل‎ترین گزارش در این‎باره از آن سر جان ‎ملکوم است. میرزا عبدالعظیم سامی در تحفه شاهی گزارشی منحصربه‎فرد، مبسوط و مفصل از این قضیه و همچنین از دعاوی امیران منغیتی نسبت به خراسان (که تداوم همان دعاوی امیران شیبانی و هشترخانی است) به دست می‌دهد. اگرچه در این گزارش مشروح، برخی تناقض‎ها یا اشتباه‎های تاریخی به‎ چشم می‎خورد (که مصحح نیز بدان‎ها اشاره نموده است؛ مثلاًص‎278، تعلیق شماره 52)، اما به واقع، برای تحلیل روابط سه‎جانبه ‎‎فی‎مابین امیران منغیتی بخارا، افغان‎ها و پادشاهان ایران (جانشینان نادر شاه و بعدها قاجاریان) بسیار مفید و ارزشمند است‎<ref>ر.ک: همان</ref>.

در پایان اشاره به این نکته ضروری است که اگرچه مصحح در ویرایش متن بسیار زحمت کشیده و تلاش وی کاملا نمایان است، اما هنوز برخی اغلاط چاپی و ویرایشی در آن دیده می‌شود که برای خواننده غیر متخصص می‎تواند مشکلاتی بیافریند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود: «وادع» به‎جای «وداع» (ص8)، «مرو» به‎جای «مرور» (ص33)، «صرفی» به‎جای «صیرفی» (ص20‎)، «نخودک اتاق» به‎جای «نخودک اناق» (ص37)، «اخل» به‎جای «آخال» (ص80)<ref>رحمتی، محسن، ص34</ref>.