القراءات القرآنية في ضوء علم اللغة الحديث: تفاوت میان نسخه‌ها

| کتابخانۀ دیجیتال نور =  

نویسنده در مقدمه اثر در توضیح علم اللغة جدید چنین می‌نویسد: نهضت مطالعات لغوی جدید، نهضت عظیمی در غرب است که تمامی شاخه‌های متصل به لغت، تاریخ، اصوات، اشتقاق، معجم و... را در بر می‌گیرد. مهم‌ترین نشانه این مطالعات این است که همه این شاخه‌ها تحت عنوان واحدی به نام «علم اللغة» جمع می‌شوند. در مطالعات قدیم برخی شاخه‌های علمی مانند علم نحو، بلاغت و مانند آن به مباحث دیگری غیر از «فقه اللغة» به مفهوم قدیم ملحق می‌شد... پس علم لغت به مفهوم جدید اختلاف کاملی با تصور پیشنیان دارد<ref>ر.ک: مقدمه، ص5</ref>.  

در باب اول کتاب در دو بخش مباحث نظری مربوط به همزه و سپس در بخش دوم قرائات و تطبیق مباحث نظری مطرح شده است. مباحث نظری با این مطلب آغاز می‌شود: پیش از این در کتاب «تاریخ قرآن» به فراوانی مشکلات صوتی و لغوی که سبب آن روایات نادر بود و موجب پیچیده شدن تاریخ لغت فصیح شد، اشاره کردیم و دریافتیم که از مهم‌ترین مشکلاتی که لازم است چاره‌جویی علمی شود، «همزه» است؛ همان صوتی که بین اصوات لغت عربی، بلکه بین اصوات مجموعه‌های زیادی از لغات معروف تا امروز یگانه است. این صوت زبان عربی را فراگرفته است. با بررسی روایات فراوانی که وارد شده می‌توانیم نمونه‌هایی را انتخاب کنیم که تمام حالات همزه را برای ما تجسم کند؛ بدون اینکه یک حالت از قلم بیفتد<ref>ر.ک: متن کتاب، ص15</ref>.  

نویسنده در ذکر تاریخ همزه معتقد است که لفظ «همز» در اصل عَلَم بر یکی از اصوات لغت نبوده است؛ بلکه وصف است برای کیفیتی نطقی (آن چگونگی خاص که به نطق کردن مربوط است) که به‌خودی‌خود به صوت معینی اختصاص ندارد؛ سپس اطلاقش بر یک صوت معروف غلبه پیدا کرده است.<ref>ر.ک: همان، ص17</ref>.

از جمله مباحث این بخش، علاقه و ارتباط همزه و نبر آن (تخفیف همزه) است. چون همزه بر زبان گوینده سنگین می‌آید، برخی – یعنی غالب حجازیان و به‌خصوص قریش - آن را مخفف کردند<ref>ر.ک: آذرنوش، آذرتاش، ص139</ref>. تخفیف همزه شامل سه موضوع است:  

# هـمزه «بـین‌بین»: هـمزه‌ای است که نه کاملاً تلفظ می‌شود، نه از میان مـی‌رود و نـه به حرف دیگری تغییر می‌یابد. نویسنده کلام [[سیبویه، عمرو بن عثمان|سیبویه]] را در رابطه با این همزه این‌گونه معنا می‌کند: «بین‌بین»، یعنی تلفظ همزه به‌گونه‌ای که بین همزه و حرفی که حرکت همزه از جنس آن است، باشد؛ اگر مفتوح است بین همزه و الف، اگر مکسور است بین همزه و یاء و اگر مضموم است بین همزه و واو تلفظ شود. این همزه بر وزن همزه کامل است‌، جـز اینکه صوت را در آن ضعیف می‌کنی و [تلفظ آن را] تمام نمی‌کنی، بلکه پنهان می‌داری<ref>ر.ک: همان، ص140-139؛ متن کتاب، ص104</ref>.

# ابدال همزه: همزه در داخل کلمه یا در آخر آن هنگامی که به کلمه دیـگر بـرمی‌خورد، مـمکن است به حرف دیگری تبدیل شود؛ مثلاً قاول در نطق به قائل تبدیل می‌شود، ولی به هنگام تخفیف به قایل تبدیل می‌گردد؛ با «بین‌بین» قرار دادن همزه آن (بین الف و یاء)<ref>ر.ک: همان، ص140؛ همان</ref>.

#حذف همزه: همزه گاهی از میان می‌رود یا جای آن را مصوت طویل مـی‌گیرد؛ به‌عنوان مثال اگر در کلمه‌ای، «کسره یا ضمه بلند+ همزه + حرکت کوتاه) جمع شوند، همزه حذف می‌شود؛ مانند: خطیئه و مقروءة که خطیّة و مقروّة خوانده می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص141؛ همان، ص109</ref>.  

در بخش دوم، قرائات مهموزه و حالت‌های مختلفی قرائت کلمات و واژه‌های قرآن در چند فصل بررسی شده است؛ تبدیل همزه به یکی از اصوات لین از جمله این موارد است که با مقایسه هر روایت با قرائت مشهور حفص یا عاصم به شاذ بودن آن پی می‌بریم؛ مثلاً ایوب سختیانی واژه آخر سوره حمد «و لا الضألّين» را با همزه آورده و حال آنکه در قرائت حفص «و لا الضّالين» ذکر شده است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص115</ref>.

نویسنده در فصل سوم از این بخش به قرائت مزدوج پرداخته و چنین می‌نویسد: «پیش از این گفتیم که همزه «بین‌بین» در واقع دلالت بر مزدوج می‌کند و گوینده تأکید بر نرمی را در این حالت از سخن رعایت نمی‌کند. این تخفیف به اهل حجاز نسبت داده شده است.<ref>ر.ک: همان، ص179</ref>.

باب دوم که در رابطه با مشکل تعدد وجوه قرائات شاذ است، با این عبارت آغاز می‌شود: چه‌بسا عجیب‌ترین چیزی که مشکل قرائات شاذ آن را ایجاد می‌کند، صورت‌های فراوانی است که بر یک حرف وارد می‌شود؛ به‌گونه‌ای که سبب حیرت می‌شود. این حالات گاهی همه حالات عقلی در وجوه اشتقاق کلمه را شامل می‌شود، بلکه گاهی وجوه غیر عقلی و غیر مقبول را نیز در بر می‌گیرد<ref>ر.ک: همان، ص219</ref>.

از جمله مباحثی که در فصل دوم از این باب مطرح شده است، مشکل سند قرائات شاذ است. علاج این مشکل امر آسانی نیست و شایسته است که تلاش محققین بر آن متمرکز شود و مقاله‌های پیرامون آن نوشته شود<ref>ر.ک: همان، ص279</ref>.

در دومین بخش از این باب از تعدد تلفظ الفاظ اعجمی بحث شده است. در رابطه با امکان وقوع الفاظ غیر عربی در قرآن دو نظریه مخالف وجود دارد. تعبیر اعجمی ساده نیست، بلکه پیچیده است؛ چراکه منظور از این واژه هر لفظ غیر عربی است، از لغاتی که گفته شده در قرآن آمده است. اقتضای این پیچیدگی این است که نتوانیم که پیش از دریافت عناصر ضروری برای صدور حکم علمی محکم، موضع خود را درباره این مشکل مشخص کنیم. از جمله این عناصر است: شناخت الفاظی از قرآن که گفته شده اعجمی هستند؛ بحث از دیدگاه لغت عربی درباره همه این الفاظ؛ اینکه با استفاده از مطالعات جدید، مقیاسی را استخراج کنیم که به‌وسیله آن بر این مشکل حکم نماییم. ابوحاتم رازی مجموعه الفاظی که گفته شد اعجمی هستند را در کتاب «الزينة» گرد آورده است؛ البته کامل نیست. سیوطی نیز در الإتقان در احصای کلمات غیر عربی، همان گونه که بارها گفته، از کتاب ابوحاتم استفاده کرده است.<ref>ر.ک: همان، ص312-311</ref>.