آیین شهرداری در قرن هفتم: تفاوت میان نسخه‌ها

| پدیدآوران =

[[ابن اخوه، محمد بن محمد]] (نویسنده)

| ناشر =

| سال نشر =1360 ش  

| تعداد جلد =1

'''آيين شهردارى''' کتابى است به زبان فارسی كه از روى متن عربى آن كه «[[معالم القربة في أحكام الحسبة|معالم القربة في احكام الحسبة]]» نام دارد، توسط آقاى [[شعار، جعفر|جعفر شعار]] ترجمه شده است. موضوع کتاب بيان احكام حسبه است.

کتاب مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم مترجم<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10817?pageNumber=11&viewType=html ر.ک: مقدمه کتاب، ص11]</ref>، مقدمه‌اى به قلم مؤلف<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10817?sectionNumber=2&pageNumber=3&viewType=html ر.ک: مقدمه مؤلف، ص3]</ref> و هفتاد باب است. در پایان هم يادداشتهاى مترجم بر چاپ دوم کتاب درج گرديده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10817?sectionNumber=2&pageNumber=237&viewType=html ر.ک: متن، ص237]</ref>.

«حسبه» در اصطلاح ادارى اسلامى، رسيدگى به كار بازار و كوى و برزن و خريد و فروش و جلوگیرى از تقلبات و كلاه‌بردارى‌هاى كسبه و اصناف و تعليمات آنها و كارهایى نظير اينهاست كه از لحاظ تشكيلات ادارى جديد، قسمتهایى از وظائف شهردارى، شهربانى و دادستانى را در برمى‌گیرد و در واقع، یکى از واجبات دينى (امر به معروف و نهى از منكر) است كه از صورت فردى خارج شده وبه صورت اجتماعى درآمده است<ref>[http://marifat.nashriyat.ir/node/2007 ر.ک: خليلي تيرتاشي، نصرالله، ابن اخوه و انديشه‏ هاي اقتصادی، نشریه معرفت]</ref>.

مؤلف كه خود محتسبى سخت‌گیر بوده، برپايه آگاهى‌هاى شغلى و نيز مطالعات سرشار خود در احكام و مقررات اسلام، کتاب خود را تألیف كرده و در آن نخست به ذكر حكم فقهى هر موضوع با استناد به آيات قرآن مجيد و احاديث پرداخته و سپس آن را با وضع موجود روزگار خود تطبيق كرده است. فساد دستگاه حكومت و اولیاى امور از مدعیان امر به معروف و نهى از منكر گرفته تا طبقه فعّاله؛ يعنى كسبه و اصناف، او را دل‌آزرده ساخته و از اين‌رو در ضمن شكايت از اوضاع زمان، به ذكر تباهى‌هاى اجتماع و حتى تقلبات دكانداران پرداخته است.

در این کتاب درباره مسائل مربوط به دانش اقتصاد يعنى كسب و كار و پيمانه و ترازو و اوزان و مقادير و نيز خواص انواع گیاهان دارویى و همچنين علم اجتماع يعنى رفتار عمومى و مناسبات مردم با یکديگر و حسن معاشرت و منع از تجاوز و تعدى افراد به همديگر و سرانجام بهداشت عمومى گفت‌وگو شده است.

حائز اهمیت است كه غالب اطلاعات موجود در این کتاب مطالبى است كه مؤلف مستقيماً آموخته و آن را ثبت نموده است نه اينكه از مآخذ پيشين نقل كرده باشد. به جز آنچه ذكر شد، اطلاعات و گاهى نكات مختلفى را مى‌توان در مورد مسائل متنوع اجتماعى چون پوشش زنان (ص157)، جايگاه وعظ و وعاظ در میان مردم(ص180) و نظاير آن را در لابلاى مباحث کتاب ملاحظه كرد<ref>ر.ک: پاکتچی، احمد، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج2، صص715- 716</ref>.

کتاب آيين شهردارى يا همان معالم القربة اگرچه در چند باب آغازين به‌خصوص باب اول با بخش مربوط به حسبه از احكام سلطانيه [[ماوردی، علی بن محمد|ماوردى]] و به تبع با بخش مزبور از احكام سلطانيه قاضى ابویعلى قرابت قابل ملاحظه‌اى دارد و ابن اخوه به استفاده خود از کتاب [[ماوردی، علی بن محمد|ماوردى]] تصريح مى‌كند. با این همه نبايد از نظر دور داشت كه آثار [[ماوردی، علی بن محمد|ماوردى]] و ابویعلى نظرى بوده و با اثر ابن اخوه اختلاف اساسى دارد. کتاب ابن اخوه را مى‌توان ادامه و تكمیل کتاب «نهایة الرتبة في طلب الحسبة» عبدالرحمن بن نصر شيزرى دانست كه در 40 باب تدوین شده است.<ref>ر.ک: همان، ص716</ref>

از محاسن کتاب حاضر آن است كه مؤلف تنها به بيان حكم فقهى بسنده نكرده، بلكه وارد موضوع و مصداق نيز شده و موارد عملى هر یک را نشان داده و وظايف محتسب را در آن موارد برشمرده است<ref>[http://marifat.nashriyat.ir/node/2007 ر.ک: خليلي تيرتاشي، نصرالله، ابن اخوه و انديشه‏ هاي اقتصادی، نشریه معرفت]</ref>.

همچنين این کتاب حاوى اطلاعات سودمندى درباره اصناف قرن هفتم هجرى است و نوع معيشت و حرف و پيشه‌ها را در آن دوره معلوم مى‌كند و زمینه‌اى برای مطالعه و تحقيق در تحول پيشه‌ها به دست مى‌دهد.

گذشته از اين، قواعد دستورى رفتار اجتماعى را برمى‌شمرد و دوگانگى میان این قواعد را با رفتارهاى واقعى مردم نشان مى‌دهد.

و مهمتر از همه اينكه برخى ویژگى‌هاى زندگى شهرى و تسلط دستگاه حكومت را بر جزئيات امور و رفتارهاى اصناف شهرى تا حدى روشن مى‌كند و از اين‌رو مأخذى برای شناخت برخى از ویژگى‌هاى تاريخ زندگى شهرى و سازمانهاى صنفى در دوره اسلامى گذشته به دست مى‌دهد<ref>ر.ک: همان</ref>.

احتساب برای این انجام مى‌شد كه کیفیت كالا و خدمات تأمین شود. اولین مرحله احتساب تعيين شاخص‌ها و معيارهاى متناسب برای کیفیت كالاها و خدمات مورد نظر است. ابن اخوه در این کتاب به نحو مفصل به تعيين این معيارها و شاخص‌ها مى‌پردازد.

دومین مرحله احتساب، تهيه و تدوین اطلاعات مربوط به کیفیت كالاها و خدمات است.سومین مرحله مقايسه اطلاعات مدوّن با معيارها و شاخص‌هاست. اگر اطلاعات به دست آمده با معيارها و شاخص‌ها منطبق باشد، يعنى همه چيز تحت كنترل است و نيازى به اقدام اصلاحى نيست؛ اما اگر اطلاعات به دست آمده با معيارها و شاخص‌ها تطبيق نكردند، اقدامات اصلاحى لازم هستند؛ چرا كه اگر نسبت به كسانى كه از اداى وظائف سرباز زده‌اند و آنها كه وظائف خود را به خوبى انجام داده‌اند، تفاوت لازم وجود نداشته باشد، انگیزه‌ها برای انجام دادن درست وظيفه و دلسوزى در كار و فعاليت از بين مى‌رود<ref>ر.ک: همان</ref>.

# شيوه‌هاى ارشادى با گفتار و كردار

# تنبيه افراد خطاكار و بى‌توجه به وظايف<ref>ر.ک: همان</ref>

ترجمه انگليسى این کتاب در كمبريج به چاپ رسيده است. نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقى‌هایى به قلم مترجم و فاقد فهرست‌هاى تفصيلى است. تنها فهرست مطالب کتاب در ابتداى آن آمده است.

# دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374

# مقدمه و متن کتاب.

# خليلى تيرتاشى، نصرالله، ابن اخوه و انديشه اقتصاد، معرفت، ارديبهشت 1384، ش89.