تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190-1248ق): تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان‌های دیگر =حوادث تاريخي سلسله قاجار (1190 - 1248ق)

[[محمود ميرزا قاجار]] (نويسنده)

| زبان =فارسي

| موضوع =ايران - تاريخ - قاجاريان، 1193 - 1344ق.  

| ناشر =مجلس شوراي اسلامي، کتابخانه موزه و مرکز اسناد

| مکان نشر =ايران - تهران  

| سال نشر =مجلد1: 1389ش ,

| کتابخانۀ دیجیتال نور =34992

}}  

'''تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190-1248ق)'''، تألیف [[محمود ميرزا قاجار|محمودمیرزا قاجار]]، کتابی است به زبان فارسی که به تصحیح نادره جلالی رسیده است. این اثر «که تاریخ شکل‎گیری دوره قاجار را تا سال 1248ق، دنبال می‎کند، اثری است نفیس در تاریخ‎نویسی ما، بر اساس اصول سنتی»<ref>مقدمه رسول جعفریان، صفحه شش</ref>.

کتاب دارای مقدمه‎ای به قلم [[جعفریان، رسول|رسول جعفریان]]، رئیس کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مقدمه مفصلی از مصحح در چند بخش و محتوای مطالب است. نویسنده در نگارش این اثر از منابع متعددی استفاده کرده که بیشترشان به زبان فارسی، برخی‎به زبان عربی و دو منبع به زبان انگلیسی است.

[[جعفریان، رسول|رسول جعفریان]] در مقدمه ناشر، پس از توضیح کوتاهی درباره قاجاریه و اهمیت آنها در تاریخ ایران، از کتاب حاضر تعریف کرده و آن را اثری نفیس دانسته که بر اساس اصول سنتی تاریخ‎نویسی ما نوشته شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. او درباره مصحح نیز می‎نویسد: «مصحح ارجمند، دقت خود را در برخی از آثار منتشره دیگر خود نشان داده و در این اثر نیز با سخت‎گیری و تلاش، کوشیده است تا متنی منقح به خوانندگان عرضه کند»<ref>همان</ref>.

مصحح، درباره کتاب و وجوه اهمیت آن چنین توضیح می‎دهد: «تاریخ صاحبقرانی از جمله منابعی است که در عصر پادشاهی فتحعلی شاه در باب تاریخ خاندان قاجاریه نگاشته شده است. محمودمیرزا نگارش آن را به دستور پدرش، فتحعلی شاه، در ربیع‎الآخر 1248ق، آغاز کرده و در سال 1249ق، به پایان برده است. سبک نگارش او ساده و روان و در شرح رویدادهای تاریخی مانند دیگر وقایع‎نگاران عصر قاجار به‎صورت سال‎شمار است»<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحات چهل‎ونه و پنجاه</ref>.

«[[محمود ميرزا قاجار|محمودمیرزا]] کتاب خود را در دو جلد نگاشته است. جلد اول: مشتمل بر حوادث تاریخی از سال 1190ق تا 1212ق. او مطالب این جلد از کتاب خود را با شرح دودمان قاجار از دوران فتحعلی خان قاجار آغاز کرده و تلاش‎های او را برای دستیابی به قدرت به تصویر کشیده است. آنگاه چگونگی به قدرت رسیدن سلسله قاجاریه را به‎اختصار شرح داده است. او در این راستا چنان‎که اظهار می‎کند قصد شرح مسائل تاریخی را به‎طور تفصیل نداشته؛ ازاین‎رو به اجمال و اختصار حوادث تاریخی اوایل سلسله قاجاریه، جریان رفتن فتعحلی خان قاجار به اصفهان به جهت کمک به شاه سلطان حسین صفوی، پیوستن وی به شاه طهماسب سوم، ماجرای کشته شدن محمدحسن خان قاجار را بیان کرده و سرگذشت آقا محمدخان و دوران حکومت وی را شرح داده است.

«[[محمود ميرزا قاجار|محمودمیرزا]] درباره علت نگارش این اثر می‎نویسد: مفصلا چون تفصیلات احوالات و غزوات این برگزیدگان یزدانی را مجملی که حاکی از مفصل باشد، کسی ننوشته است و اگر چیزی نوشته باشند، چندان میل خاطرها به آن ترسیلات نیست، در حقیقت نشانی از آن نام‎ها در میان نمانده، ذکری به زبان می‎شود، آن‎هم به حکایت، کلیات امورات را حسب‎الامر پادشاهی مقرر شد که به نگارش این بنده درآمده، ضمیمه وقایع دولت و عنوان آن کتاب مستطاب گردد... محمودمیرزا در روز جمعه چهاردهم رجب المرجب تحریر وقایع و سوانح و حواث صدوپانزده سال دولت سلاطین قاجار را به پایان برده است»<ref>همان، صفحه‎های پنجاه و پنجاه‎ویک</ref>.

«ازآنجاکه تاریخ صاحبقرانی به دست یکی از فرزندان شاه تألیف شده و تاریخی درباری و فرمایشی بشمار می‎رود، از هرگونه تحلیل‎های تاریخی و دیدی انتقادی خالی است و مؤلف از ثبت تاریخ اجتماعی آن عصر دوری جسته و تنها به شرح احوال بزرگان و خوانین و درگیری شاهزادگان با یکدیگر بسنده کرده و راه تعریف و تمجید و ثنا از شاه و شاهزادگان قاجاری را پیموده است. اما صرف ‎نظر از موضوعات ذکرشده، به شکلی شاید ناخواسته مسائل مهمی را مطرح کرده است. یکی از آن مباحث، ویژگی ساختار قدرت سیاسی دولت قاجاریه، یعنی مطلق‎گرایی سیاسی است که محمودمیرزا برای خواننده به تصویر کشیده است... [[محمود ميرزا قاجار|محمودمیرزا]] نوع حکومت خودکامه را که در آن کلیه اختیارات و تصمیم‎گیری‎ها با شخص شاه است و انبوه مردم، بندگان او و او ولی ‎نعمت همه آنها و حکم پادشاه همیشه قانون ملک و عقل او مدرک حسن و قبح همه چیز، به‎خوبی ترسیم می‎نماید.

محمودمیرزا، همچنین اعمال پلید و غیر انسانی آقا محمدخان قاجار، فتحعلی شاه و دیگر شاهزادگان قاجاری را که در قتل‎های بی‎شمار، مجازات، غارت و اسیر گرفتن مخالفین خلاصه می‎شد، با عناوینی چون شجاعت، دلاوری و دادگری یاد کرده؛ اگرچه در برخی موارد نیز عنان قلم را از دست داده و به فضاحت قوم و خویشان خود اعتراف کرده است»<ref>همان، صفحه‎های پنجاه‎ویک و پنجاه‎ودو</ref>.

از دیگر مطالبی که کتاب به آن پرداخته، نقش کلیدی و حساس شاهزادگان قاجاری در ساختار سیاسی جامعه آن زمان است. او طمع شاهزادگان قاجار در دستیابی به قدرت و نقش مؤثر بعضی اشخاص را در این امر نشان می‎دهد. در بخشی از کتاب، حوادث تاریخی نقاط مرزی کشور بیان شده است که البته شاهزادگان به‎عنوان افرادی که در هرم قدرت بودند در ظهور و بروز چنین حوادثی تأثیر زیادی داشته‎اند؛ مثلا خراسان منطقه مهمی بوده که بیشتر شورشیان و یاغیان به‎خاطر دوری آن از مرکز حکومت در آنجا به هدف کسب قدرت سیاسی کنار هم جمع می‎شدند. در این راستا می‎توان به تلاش بازماندگان افشاریه در کسب قدرت سیاسی اشاره داشت. محمودمیرزا «نقش و تدبیر سیاسی محمدولی‎میرزا را طی چهارده سال حکمرانی بر این منطقه به تصویر کشیده است. درگیری‎های امرای خراسان با محمدولی‎میرزا و دولت قاجار، درگیری‎های ایران و عثمانی بر سر بغداد و درگیری افغان‎ها و اوزبک‎ها با حکام ایرانی را به‎اختصار شرح داده است. اما متأسفانه از بیان جنگ مهم محمدولی‎میرزا با صوفی اسلام، از بزرگان فرقه نقشبندیه، به‎صورت کوتاه و گذرا عبور کرده و به‎طور مختصر به تشریح آن پرداخته است». او درباره سیاست خارجی ایران در آن زمان از روابط ایران با روس، عثمانی، فرانسه و انگلیس توجه داشته و جنگ‎های ایران و روس را شرح کرده. او، در میان بیان مطالب تاریخی، ناخودآگاه ریشه اختلافات حکام تالش و دولت ایران را که در زمان آقا محمدخان شروع و در دوران فتحعلی شاه تشدید شده بود، تشریح می‎کند و نقش تالشیان را در جنگ ایران و روس در دوره فتحعلی ‎شاه بیان می‎نماید. از میان نوشته‎های او می‎توان دریافت که نخستین زمینه اختلاف تالشیان با دولت در زمان آقا محمدخان با قیام برادرش مرتضی‎قلی‎خان علیه او در گیلان و پناهنده شدنش به حاکمان تالش و کمک‎های میرمصطفی‎خان در تالش به مرتضی‎قلی‎خان، صورت گرفته است. «عدم یاری میرمصطفی‎خان به قوای شاهی که همراه حسین‎قلی‎خان حاکم بادکوبه عازم حمله به نیروهای روسی بودند [را] از دیگر عواملی می‎توان برشمرد که به این اختلافات دامن زد»<ref>ر.ک: همان، صفحه‎های پنجاه‎ودو تا پنجاه‎وپنج</ref>.

محمودمیرزا «درباره علت قتل آقا محمدخان و تهدیدی که او خادمین خود را کرده و آنها در واقع برای حفظ جان خود مبادرت به قتل وی کرده‎اند، راه سکوت برگزیده است... [او] در لابه‎لای تبیین وقایع تاریخی از اشعار خود و دیگران نیز بهره برده... از دیگر ویژگی‎های تاریخ صاحبقرانی اطلاعات جغرافیایی است که مؤلف به دست داده است. دیگر ارائه اطلاعات آماری راجع به شیوع بیماری وبا و طاعون در بلاد ایران که بیش از پانصد هزار نفر را به کام مرگ کشاند. تاریخ صاحبقرانی به جهت درج آثار و ابنیه تاریخی لرستان نیز حائز اهمیت است. اطلاعاتی [را] که مؤلف پیرامون زندگانی و آثار خود به دست می‎دهد، از دیگر وجوه ارزشی این اثر می‎توان برشمرد»<ref>ر.ک: همان، صفحه‎های پنجاه‎وشش و پنجاه‎وهفت</ref>.

فهرست مطالب در ابتدای اثر آمده است. تصویر صفحات اول و آخر نسخه‎های خطی آن به‎ترتیب در صفحات 320 و 321 کتاب ذکر شده. نمایه‎ها شامل نام‎ها، جای‎ها، خاندان‎ها و پیشه‎ها و مناصب در انتهای اثر آمده و پس از آن کتابنامه، فهرست آثار منتشره کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به‎ترتیب شماره ردیف انتشار، مقدمه کوتاهی به زبان انگلیسی و جلد کتاب به همان زبان، آمده است.

در جلد نسخه نوشته شده: «این کتاب تاریخ صاحبقرانی از تألیفات جناب محمودمیرزا در شهور سنه 1248 هنگامی که به مشهد مقدس تشریف می‎بردند، در سمنان به نواب اشرف والا بهاء‎الدوله بهمن‎میرزا بن فتحعلی شاه قاجار تعارف کرده، بعد از آن مقبول نواب علی‎قلی‎میرزا شد و ثانیا در شهور سنه 1262 در کتابخانه نواب اشرف بهاء‎الدوله وارد، ضبط شد»<ref>ر.ک: همان، صفحه پنجاه‎ویک</ref>.

نثر مؤلف، «گاهی به دلیل اشکالات نگارشی جملات، فاقد سلاست و روانی است و فعل و فاعل و مفعول به‎صورت صحیح در جای خود به‎کار نرفته است»<ref>همان، صفحه پنجاه‎و‎هفت</ref>.

«نسخه‎هایی از تاریخ صاحبقرانی در کتابخانه ملی، کتابخانه موزه بریتانیا، لنینگراد، دانشگاه تلری جانف، منچستر بیتی و بانکی‎پور موجود است. در تصحیح متن حاضر از نسخه خطی کتابخانه ملی استفاده شد» <ref>همان</ref>.

<references />

== وابسته‌ها == {{وابسته‌ها}}

[[سفرنامه بخارا (عصر محمد شاه قاجار) ۱۲۵۹ - ۱۲۶۰ ق]]

[[رده:سلسله ها، تقسیم بندی دوره ای]]

[[رده:سلسله های پس از اسلام]]

 

[[رده:سال97-1خرداد الی31]]