۶۱٬۱۸۹
ویرایش
تذکره مرآة الخیال: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'ر.ك:' به 'ر.ک:'
جز (جایگزینی متن - 'ه ها' به 'ه‌ها') |
جز (جایگزینی متن - 'ر.ك:' به 'ر.ک:') |
||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
'''تذكره مرآة الخيال''' از آثار شيرعلى‌خان بن على‌امجدخان لودى، به زبان فارسى است كه نويسنده در آن، تعدادى از شاعران را معرفى كرده و در ضمن به مباحث گوناگونى از علوم ادبى، تفسير، تصوف و موسيقى و... نيز پرداخته است. | '''تذكره مرآة الخيال''' از آثار شيرعلى‌خان بن على‌امجدخان لودى، به زبان فارسى است كه نويسنده در آن، تعدادى از شاعران را معرفى كرده و در ضمن به مباحث گوناگونى از علوم ادبى، تفسير، تصوف و موسيقى و... نيز پرداخته است. | ||
شيرعلى‌خان، نگارش كتاب را در سال 1102ق، در عهد سلطنت محيى‌الدين محمد اورنگ زيب معروف به شاه جهان (م 1118ق) به انجام رسانده است.<ref>ر. | شيرعلى‌خان، نگارش كتاب را در سال 1102ق، در عهد سلطنت محيى‌الدين محمد اورنگ زيب معروف به شاه جهان (م 1118ق) به انجام رسانده است.<ref>ر.ک: مقدمه كتاب، ص15</ref> | ||
حميد حسنى با همكارى بهروز صفرزاده، اين اثر را به‌صورت انتقادى تصحيح كرده و مقدمه و تعليقاتى بر آن افزوده‌اند. | حميد حسنى با همكارى بهروز صفرزاده، اين اثر را به‌صورت انتقادى تصحيح كرده و مقدمه و تعليقاتى بر آن افزوده‌اند. | ||
| خط ۵۴: | خط ۵۴: | ||
نويسنده در اين اثر، كه از نظر چيدمان مطالب، چندان كه بايد و شايد منظم نيست و به‌صورت جُنگ و مجموعه يادداشت‌هاى گوناگون است، تعداد 129 شاعر را معرفى كرده است. | نويسنده در اين اثر، كه از نظر چيدمان مطالب، چندان كه بايد و شايد منظم نيست و به‌صورت جُنگ و مجموعه يادداشت‌هاى گوناگون است، تعداد 129 شاعر را معرفى كرده است. | ||
مصحح با معرفى نسخه مورد اعتماد خودش و نيز شيوه تصحيح آن.<ref>ر. | مصحح با معرفى نسخه مورد اعتماد خودش و نيز شيوه تصحيح آن.<ref>ر.ک: همان، ص17</ref>، مشكلات اثر حاضر را دو مورد دانسته است: | ||
الف)- فارسى‌نويسى نويسنده به‌صورت نثر هندى است كه براى خواننده فارسى‌زبان (يا ايرانى) مشكل است... برخى مشكلات اين‌چنينى كه از دويست مورد متجاوز بود، با رجوع به منابع مكتوب ديگر و به يارى استادان دانشمند برطرف شدند و يا غلطها قياسا تصحيح گرديدند و ما بقى نيز با كلمه «كذا» و يا نشانه پرسش در درون دو كمان (پرانتز) مشخص شده‌اند. | الف)- فارسى‌نويسى نويسنده به‌صورت نثر هندى است كه براى خواننده فارسى‌زبان (يا ايرانى) مشكل است... برخى مشكلات اين‌چنينى كه از دويست مورد متجاوز بود، با رجوع به منابع مكتوب ديگر و به يارى استادان دانشمند برطرف شدند و يا غلطها قياسا تصحيح گرديدند و ما بقى نيز با كلمه «كذا» و يا نشانه پرسش در درون دو كمان (پرانتز) مشخص شده‌اند. | ||
ب)- بسيارى از اشتباهات تاريخى تذكره‌نويسان متقدم‌تر را، صاحب كتاب حاضر نيز تكرار كرده است. در كنار اين‌گونه اشتباهات، استناد و اتكا به افسانه‌ها و خرافه‌ها نيز به وضوح ديده مى‌شود، كه نگارنده در يادداشت‌هاى خود در حد توان خويش و با بهره‌گيرى از منابع معتمد و دقيق، به نقد يا اصلاح آنها دست برده است و البته بيشترين اهتمام خود را در اين امر، صرف بخش‌هاى وابسته به ادبيات فارسى كرده است. به‌هرحال، ازآن‌رو كه اين كتاب در زمره آثار علمى كلاسيك فارسى و به‌ويژه از متون مرجع اين زبان بشمار است و حتى در تأليف برخى منابع امروزين ما نيز مورد استفاده بوده است، تصحيح و چاپ آن را به‌همراه يادداشت‌هاى انتقادى پذيرفتيم.<ref>ر. | ب)- بسيارى از اشتباهات تاريخى تذكره‌نويسان متقدم‌تر را، صاحب كتاب حاضر نيز تكرار كرده است. در كنار اين‌گونه اشتباهات، استناد و اتكا به افسانه‌ها و خرافه‌ها نيز به وضوح ديده مى‌شود، كه نگارنده در يادداشت‌هاى خود در حد توان خويش و با بهره‌گيرى از منابع معتمد و دقيق، به نقد يا اصلاح آنها دست برده است و البته بيشترين اهتمام خود را در اين امر، صرف بخش‌هاى وابسته به ادبيات فارسى كرده است. به‌هرحال، ازآن‌رو كه اين كتاب در زمره آثار علمى كلاسيك فارسى و به‌ويژه از متون مرجع اين زبان بشمار است و حتى در تأليف برخى منابع امروزين ما نيز مورد استفاده بوده است، تصحيح و چاپ آن را به‌همراه يادداشت‌هاى انتقادى پذيرفتيم.<ref>ر.ک: همان، ص16-17</ref> | ||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۶: | ||
#در مقدمه حميد حسنى كه آن را در تهران، جمعه، 23 آذر 1375ش، نوشته، چنين آمده است: | #در مقدمه حميد حسنى كه آن را در تهران، جمعه، 23 آذر 1375ش، نوشته، چنين آمده است: | ||
#: «كتاب حاضر كه به «تذكره مرآة الخيال» معروف است، در واقع دايرةالمعارف يا دانشنامه‌اى است كه مؤلف، شيرعلى‌خان لودى، در آن به بحث درباره موضوعات گوناگون پرداخته است و در ضمن موضوع اصلى كتاب - تذكره شاعران - مطالب ديگرى هم آورده است؛ مباحثى در زمينه خط و عروض و قافيه و صنايع شعرى و انشا و نيز تفسير و تأويل و عرفان و تصوف، همچنين دانش‌هايى مانند موسيقى و تعبير خواب و فراست (قيافه‌شناسى) و طب و جغرافيا، نيز عجايب دنيا و اخلاق، همه در اين كتاب طرح شده‌اند و در باب هريك، بيش‌وكم سخن رفته است».<ref>ر. | #: «كتاب حاضر كه به «تذكره مرآة الخيال» معروف است، در واقع دايرةالمعارف يا دانشنامه‌اى است كه مؤلف، شيرعلى‌خان لودى، در آن به بحث درباره موضوعات گوناگون پرداخته است و در ضمن موضوع اصلى كتاب - تذكره شاعران - مطالب ديگرى هم آورده است؛ مباحثى در زمينه خط و عروض و قافيه و صنايع شعرى و انشا و نيز تفسير و تأويل و عرفان و تصوف، همچنين دانش‌هايى مانند موسيقى و تعبير خواب و فراست (قيافه‌شناسى) و طب و جغرافيا، نيز عجايب دنيا و اخلاق، همه در اين كتاب طرح شده‌اند و در باب هريك، بيش‌وكم سخن رفته است».<ref>ر.ک: همان، ص15</ref> | ||
#دسته‌بند ازهار اشعار، استاد رودكى، كنيت او ابوالحسن است. مداح و نديم مجلس امير نصرالدين بن احمد سامانى بوده و كتاب «[[كليلة و دمنة]]» در عهد وى به قيد نظم درآورده، صلات گران‌مايه يافت؛ چنان‌كه عنصرى شرح آن انعامات در قصيده‌اى ذكر كرده كه مطلعش اين است:{{شعر}} | #دسته‌بند ازهار اشعار، استاد رودكى، كنيت او ابوالحسن است. مداح و نديم مجلس امير نصرالدين بن احمد سامانى بوده و كتاب «[[كليلة و دمنة]]» در عهد وى به قيد نظم درآورده، صلات گران‌مايه يافت؛ چنان‌كه عنصرى شرح آن انعامات در قصيده‌اى ذكر كرده كه مطلعش اين است:{{شعر}} | ||
#:{{ب|''چهل هزار درم رودكى ز مهتر خويش''|2=''عطا گرفت ز نظم‌آورى به كشور خويش''}}{{پایان شعر}} | #:{{ب|''چهل هزار درم رودكى ز مهتر خويش''|2=''عطا گرفت ز نظم‌آورى به كشور خويش''}}{{پایان شعر}} | ||
| خط ۷۵: | خط ۷۵: | ||
#:{{ب|''مير ماه است و بخارا آسمان''|2=''ماه سوىِ آسمان آيد همى''}} | #:{{ب|''مير ماه است و بخارا آسمان''|2=''ماه سوىِ آسمان آيد همى''}} | ||
#:{{ب|''مير سرو است و بخارا بوستان''|2=''سرو سوىِ بوستان آيد همى''}}{{پایان شعر}} | #:{{ب|''مير سرو است و بخارا بوستان''|2=''سرو سوىِ بوستان آيد همى''}}{{پایان شعر}} | ||
.<ref>ر. | .<ref>ر.ک: متن كتاب، ص18-19</ref> | ||
#در علم تعبير خواب... اين علمى شريف است و معجزه يوسف صديق(ع) بوده و حضرت يوسف آن را در برابر ملك نهاد؛ چنان‌كه حق متعال در قرآن مجيد و فرقان حميد از وى حكايت فرموده، في قوله: «'''رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ'''».<ref>ر. | #در علم تعبير خواب... اين علمى شريف است و معجزه يوسف صديق(ع) بوده و حضرت يوسف آن را در برابر ملك نهاد؛ چنان‌كه حق متعال در قرآن مجيد و فرقان حميد از وى حكايت فرموده، في قوله: «'''رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ'''».<ref>ر.ک: همان، ص153</ref> | ||
#نويسنده با بيان اينكه از اعظم عجائبات، وجود كرامت‌آمود حضرت انسان است؛ چه، جواهر ظاهرى و باطنى وى بى‌پايان است، تعداد 27 مورد از شگفتى‌هاى جهان را به‌صورت مختصر معرفى كرده است و از جمله چنين نوشته است: «... و در نزهة القلوب آورده كه در شهر طريه، چشمه‌اى آب گرم روان است و حرارت آن آب به مرتبه‌اى است كه تا آب سرد بدان نياميزند، استعمال نتوان كرد و بالاى چشمه عمارت قديمى است كه گويند از بناهاى سليمان(ع) است. در آنجا صورتى از سنگ تراشيده‌اند كه آب اين چشمه از سينه آن صورت برمى‌آيد و منقسم مى‌شود به دوازده بخش كه هر بخشى مخصوص است به مرضى و چون صاحب مرض خود را بدان آب بشويد صحت يابد بإذن الله تعالى و اين از نوادر چشمه‌هاى عالم است...».<ref>ر. | #نويسنده با بيان اينكه از اعظم عجائبات، وجود كرامت‌آمود حضرت انسان است؛ چه، جواهر ظاهرى و باطنى وى بى‌پايان است، تعداد 27 مورد از شگفتى‌هاى جهان را به‌صورت مختصر معرفى كرده است و از جمله چنين نوشته است: «... و در نزهة القلوب آورده كه در شهر طريه، چشمه‌اى آب گرم روان است و حرارت آن آب به مرتبه‌اى است كه تا آب سرد بدان نياميزند، استعمال نتوان كرد و بالاى چشمه عمارت قديمى است كه گويند از بناهاى سليمان(ع) است. در آنجا صورتى از سنگ تراشيده‌اند كه آب اين چشمه از سينه آن صورت برمى‌آيد و منقسم مى‌شود به دوازده بخش كه هر بخشى مخصوص است به مرضى و چون صاحب مرض خود را بدان آب بشويد صحت يابد بإذن الله تعالى و اين از نوادر چشمه‌هاى عالم است...».<ref>ر.ک: همان، ص237-238</ref> | ||
#نويسنده، تعداد 15 نفر از زنان شاعر را تحت عنوان تذكره شاعرات معرفى كرده و برخى از اشعار آنان را آورده و از جمله چنين نوشته است: حجابى، دختر خواجه‌هادى استرآبادى است. در حسن و جمال به‌مثابه‌اى بود كه آفتاب عالم‌تاب از رشك عارضش در زير سحاب پنهان شدى و ماه جهان‌افروز از عكس رخسارش جلا يافتى. گويند از فرط حيا و عصمت در [خلأ] و [ملأ] نقاب از رخسار نازنين برنگرفتى؛ ازآن‌روى، حجابى تخلص نموده بود. اين مطلع از اوست: | #نويسنده، تعداد 15 نفر از زنان شاعر را تحت عنوان تذكره شاعرات معرفى كرده و برخى از اشعار آنان را آورده و از جمله چنين نوشته است: حجابى، دختر خواجه‌هادى استرآبادى است. در حسن و جمال به‌مثابه‌اى بود كه آفتاب عالم‌تاب از رشك عارضش در زير سحاب پنهان شدى و ماه جهان‌افروز از عكس رخسارش جلا يافتى. گويند از فرط حيا و عصمت در [خلأ] و [ملأ] نقاب از رخسار نازنين برنگرفتى؛ ازآن‌روى، حجابى تخلص نموده بود. اين مطلع از اوست: | ||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
| خط ۸۷: | خط ۸۷: | ||
براى اثر حاضر، فهرست تفصيلى مطالب در آغاز آن و فهارس فنى (نام‌هاى اشخاص، اقوام، قبايل، فرقه‌ها، فرشتگان و موجودات افسانه‌اى و مقدس، نام‌هاى جغرافيايى، نام‌هاى كتب، رسالات، مجموعه‌ها و سوره‌هاى قرآن، فهرست آيات و احاديث و فهرست لغات و تركيب‌هاى خاص) و فهرست اهم منابع در پايان آن فراهم شده است.<ref>ر. | براى اثر حاضر، فهرست تفصيلى مطالب در آغاز آن و فهارس فنى (نام‌هاى اشخاص، اقوام، قبايل، فرقه‌ها، فرشتگان و موجودات افسانه‌اى و مقدس، نام‌هاى جغرافيايى، نام‌هاى كتب، رسالات، مجموعه‌ها و سوره‌هاى قرآن، فهرست آيات و احاديث و فهرست لغات و تركيب‌هاى خاص) و فهرست اهم منابع در پايان آن فراهم شده است.<ref>ر.ک: همان، ص5-13 و ص301-370</ref> | ||
مصحح براى تصحيح اثر حاضر از تعداد قابل توجهى (25 كتاب) از منابع مهم به زبان فارسى، عربى و لاتين بهره برده است.<ref>ر. | مصحح براى تصحيح اثر حاضر از تعداد قابل توجهى (25 كتاب) از منابع مهم به زبان فارسى، عربى و لاتين بهره برده است.<ref>ر.ک: همان، ص369-370</ref> | ||
مصححان پى‌نوشت‌هاى متعدد و سودمندى نوشته‌اند.<ref>ر. | مصححان پى‌نوشت‌هاى متعدد و سودمندى نوشته‌اند.<ref>ر.ک: همان، ص289-299</ref>و در آنها افزون بر توضيحاتى درباره چگونگى تصحيح واژگان و...، گاه به انتقاد از محتواى اطلاعات مطرح‌شده نيز پرداخته‌اند. از جمله در تعليقه بر اين كلام از نويسنده كه: «اسدى طوسى، استاد فردوسى است».<ref>همان، ص19</ref>، چنين آمده است: «اشتباه تاريخى معروف را صاحب تذكره حاضر نيز تكرار كرده است. بر اساس پژوهش‌هاى محققان، اسدى در 465ق (پنجاه سالى پس از وفات فردوسى) درگذشته است و تقريبا محال است استاد فردوسى بوده باشد؛ بنابراين، همه عبارت اين بند، بى‌اساس است».<ref>ر.ک: همان، ص290، پى‌نوشت 15</ref> | ||
==پانويس == | ==پانويس == | ||