روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

روش كار مؤلف، پس از ذكر مقدمه‌اى كوتاه در معانى و اقسام قرآن و بحثى در معناى تفسير و تأويل و استعاذه، اين است كه آيه يا آياتى از هر سوره را به ترتيب، از فاتحه تا ناس، آورده و به صورت زيرنويس و لفظ به لفظ به فارسى استوار و پاكيزه‌اى ترجمه كرده است. آنگاه از ابتدا، پس از ذكر بخشهاى كوتاهى از آيات، به تفسير و شرح لغوى و صرفى و نحوى و فقهى و كلامى آن پرداخته و در هر مورد، اقوال و آراى مفسران و نحويان و لغويان و فقها و متكلمان را با استفاده از منابع متقدم ذكر كرده است. اشاره‌هاى تاريخى و قصص و حكايات و تمثيلات و مباحث فقهى نيز در كتاب آمده است. مباحث تكرارى در آيات به موارد قبلى ارجاع شده است و خود مؤلف نيز به اين نكته اشاره دارد<ref>ج 1، ص 159</ref> مباحث ذوقى و ادبى و عرفانى هم بيش و كم در خلال بخشهاى تفسيرى مطرح شده است.

زبان تفسير، چه در بخشهاى ترجمه و چه در بخشهاى تفسيرى، استوار و ادبى و در عين حال ساده است و جز در بخشهاى اندكى از مقدمه و پاره‌اى مباحث ذوقى و عرفانى از شيوه نثر مرسل پيروى مى‌كند. ترجمه آيات در نسخه‌هاى كهن يا نزديك به زمان مؤلف، اصيل و حاوى مفردات و تعبيرات كهن و لهجه‌اى است و از جهات متعدد زبانى با زيرنويس آيات در ترجمه تفسير طبرى قابل مقايسه است<ref>ناصح، ص 303-311</ref> اما اين ترجمه‌ها در نسخه‌هاى متأخر، بويژه از سده‌هاى نهم و دهم به بعد، دستخوش تغيير و تحريف شده و به نثر و زبان روزگار كاتبان نزديك گرديده است. جنبه‌هاى ادبى و زبانى تفسير ابوالفتوح از جهات متعدد سزاوار توجه است<ref>حقوقى، ج 2، ص 100-125</ref> برخى مختصات زبانى و گويشى كم‌نظير و مشخص كه احتمالاً متعلق به گويش قديم رى باشد، در كتاب ديده مى‌شود كه از نظر زبان شناسى اهميت دارد<ref>ياحقى، 1363 ش، ص 9-25؛ساغروانيان، ص 82-90</ref>

نشانه‌هايى چون تصريح به نام و نقل آشكار مطالب، استفاده‌ى [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] از اهمّ تفسيرهاى عربى پيشين اعم از شيعه و سنّى را اثبات مى‌كند. او در تفسير خود از بسيارى مفسران پيشين، از قبيل امام حسن عسكرى(ع)، ابوالقاسم كعبى، ابومسلم محمد بن بحر اصفهانى، ابوعلى جبايى و پسرش ابوهاشم جبايى، ابوبكر اصمّ، ابوالحسن رُمّانى، زجّاج، حسين بن فضل بجلى، ابواسحاق ثعلبى، فتّال نيشابورى و بويژه محمد بن جرير طبرى، نام برده و از تفسيرهاى آنان و به‌طور خاص از تفسير طبرى استفاده كرده است<ref>ياحقى، 1369ش، ص 327-332</ref>

ابوالفتوح هنگام بحث فقهى و كلامى در آيات، اقوال مفسران اهل سنّت را تقريباً با بى‌طرفى كامل ذكر كرده و نظر خود را بر مبناى فقه و كلام شيعه، تحت عنوان «مذهب ما»، بيان داشته است. تفسير ابوالفتوح در ميان امّهات تفاسير شيعى پيشين، حتى در مباحث لغوى و معانى واژه‌هاى قرآنى و استشهاد به اشعار عربى، با التبيان فى تفسير القرآن [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و مجمع البيان فى تفسير القرآن طبرسى قابل مقايسه است و از اين نظر ظاهراً بر دو تفسير ديگر رجحان دارد<ref>خزاعى، ص 205-216</ref> ابوالفتوح ظاهراً از التبيان به طور مستقيم استفاده كرده اما به سبب قرب زمان تأليف از وجود مجمع البيان بى‌خبر بوده است و مشابهت اين دو مى‌تواند از اشتراك منابع و نزديكى مشرب فقهى و كلامى دو مؤلف ناشى شده باشد.

استفاده وسيع ابوالفتوح از منابع فقهى و كلامى فرق مختلف و مباحث تاريخى و قصص و حتى اسرائيليات، اهميت آن را از اين جهات نيز در ميان آثار همگن سزاوار تحقيق كرده است<ref>براى نمونه عسكر حقوقى، تحقيق در تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]]، 1346 ش، 3 ج</ref>

تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] بر تفسيرهاى عربى و فارسى بعد از خود اثر نهاده است. [[شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین|قاضى نور اللّه شوشترى]]<ref>ج 1، ص 490</ref> ضمن ستايش از اين تفسير، اظهار نظر كرده كه فخرالدين رازى اساس تفسير كبير خود را از اين كتاب گرفته و براى دفع انتحال، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است. از ميان تفسيرهاى فارسى كه از ابوالفتوح متأثر بوده و به وضوح و گاه به عين عبارت از آن نقل قول كرده‌اند، مى‌توان به دو تفسير پر آوازه شيعه، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسير گازر تأليف ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى و منهج الصادقين [[کاشانی، فتح‌‎الله بن شکرالله|ملا فتح اللّه كاشانى]] اشاره كرد. متن اين دو كتاب، به‌ويژه تفسير گازر، با روض الجنان اغلب يكسان و سزاوار سنجشهاى دقيق است<ref>جرجانى، ج 1، مقدمه حسينى ارموى، ص ى-يا، لز-لح</ref>

تفسير ابوالفتوح تقريباً از زمان حيات مؤلف مورد توجه بوده و مرتب استنساخ و رونويسى شده است. تاكنون 53 نسخه ناقص و كامل از اين تفسير در كتابخانه‌هاى ايران و ديگر كشورها شناسايى شده<ref>ابوالفتوح رازى، ج 1، مقدمه ياحقى و ناصح، ص هفتاد و شش-هشتاد و يك</ref> كه كهن‌ترين آنها دست‌نويس شماره 1336ش آستان قدس رضوى مورخ ربيع الاول 556 است كه تنها مجلدات 16 و 17 تفسير را شامل مى‌شود. نسخه‌اى از اين كتاب متعلق به كتابخانه شخصى جلال‌الدين [[محدث، جلال‌الدین|محدث ارموى]]، مورخ دوم صفر 579، صريحاً نشان مى‌دهد كه از روى نسخه‌اى به تاريخ 533 كتابت شده است<ref>براى آگاهى بيشتر بينش، ص 44-51؛ياحقى، 1362 ش، ص 160-188</ref> از ميان 53 دست‌نويس شناخته شده‌ى اين اثر، تنها چهار نسخه است كه دو دوره‌ى كامل تفسير (هر دوره در دو نسخه) را تشكيل مى‌دهد و مابقى تنها بخشى از اين تفسير است. تفسير روض الجنان بر اساس تقسيم‌بندى خود مؤلف و تصريح برخى از هم روزگاران او مانند منتجبالدين رازى (همانجا) و عبدالجليل قزوينى<ref>ص 212</ref> و اتفاق همه‌ى دست‌نويسها بيست جلد بوده كه فراهم‌آورندگان سه چاپ اول كتاب تقسيم‌بندى را مراعات نكرده‌اند.