نشأة الفكر الفلسفي في الإسلام: تفاوت میان نسخه‌ها

در مقدمه چاپ هفتم، به بیان این نکته پرداخته شده است که در این چاپ، فصل جدیدی پیرامون عوامل داخلی ظهور تفکر فلسفی در اسلام- ازجمله عوامل لغوی، سیاسی و اقتصادی-به مطالب کتاب، افزوده شده است<ref>مقدمه، ج1، ص16</ref>. در مقدمه چاپ‌های ششم، پنجم و چهارم به اضافه‌شدن مطالب جدید به کتاب اشاره شده و می‌گوید عنوان و مطالب برخی از ابواب و فصول کتاب در این چاپ نسبت به چاپ‌های پیشین تغییر کرده است<ref>همان، ص17-21</ref>.

باب اول، در سه فصل، مباحث کلی پیرامون فلسفه اسلامی را در خود جای داده است که عبارت‌اند از: اعراب ابتدایی و تأثیر قرآن در تفکر آنان؛ شیوه بحث و تحقیق علوم تجربی در جهان اسلام و ابداع فلسفه اسلامی. در فصل سوم به مباحثی چون فلسفه مشاء، تصوف، علم کلام، علم اصول فقه، فلسفه تاریخ و فلسفه نحو و ارتباط آن‌ها با اسلام مطرح شده است<ref>همان، ص29-56</ref>.

باب دوم، در پنج فصل، منشأ و خواستگاه خارجی و داخلی فلسفه اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این باب ابتدا، رابطه اسلام و یهودیت و اختلافات عمومی میان آن دو، ازجمله مسئله نسخ مورد بحث و مطالعه قرار گرفته<ref>همان، ص59-88</ref> و سپس، ضمن بررسی رابطه اسلام و مسیحیت و اختلافات داخلی مسیحیان و فرق مختلف موجود در آن ازجمله مکانیه، نسطوریه و یعقوبیه<ref>همان، ص90-101</ref>، به مطالعه رابطه میان اسلام و فلسفه یونان و وجود اختلافات میان فلسفی اسلامی و فلسفه یونانی، پرداخته شده و مکاتب مختلف فلسفی یونانی و متفکران آن، معرفی شده است که عبارت‌اند از: مدرسه طبیعیه (با متفکرانی همچون طالیس، انکسمندریس و انکسمانیس) فیثاغوریه (که در این زمینه، به بررسی تأثیر فیثاغورث در تفکرات اسماعیلیه و اخوان‌الصفا پرداخته شده است)؛ ایلیه (که دارای متفکرانی همچون اکستوفان، بارمیدس، زینون و سلیسوس است)؛ مدرسه تغییر (با تفکرات هیرقلیطس)؛ طبیعیون متأخر (ازجمله انبادقلیس و انکساغوراس)؛ سوفسطائیه؛ تصوریه مثالیه (سقراط، افلاطون، ارسطو و فلاسفه بعد او مانند اسکندر افرودیسی و جالینوس)؛ لذیه (ابیقور)؛ رواقیون؛ شکاکان تجربی و مدرسه نوافلاطونیه<ref>همان، ص102-184</ref>.

باب سوم، در دو فصل، آغاز و ابتدای جنبش عقل‌گرایی اسلامی، مورد مطالعه قرار گرفته است. در این باب، ابتدا به بررسی عقاید کلامی فقهایی همچون ابوحنیفه نعمان، مالک بن انس، محمد بن ادریس شافعی و [[ابن حنبل، احمد بن محمد|احمد بن حنبل]]  پرداخته شده و سپس، آرا کلامی ابن کلاب، مورد بحث قرار گرفته است<ref>همان، ص227-284</ref>.

نویسنده در باب چهارم، در دو فصل، حشویه، مشبه و مجسمه را معرفی نموده<ref>همان، ص285-308</ref> و در باب پنجم، در دو فصل، از چگونگی ظهور تفکر عقلی و عقل‌گرایی در اسلام سخن گفته است<ref>همان، ص314-371</ref>.

در باب ششم، در هشت فصل، به معرفی معتزله، پرداخته شده است. نویسنده در این باب، ابتدا به بررسی اصل تاریخی کلمه معتزله پرداخته و سپس، آرای و تفکرات واصل بن عطاء (81-131ق)؛ ابوهذیل علاف؛ نظام (231-845ق) و معمر بن عباد سلمی را بررسی کرده است<ref>همان، ص373-516</ref>.

باب اول، در هفت فصل، مقدمات تشیع و موضوعات مربوط به آن ازجمله نص الهی بر نصب امام؛ منشأ شیعه؛ قداست علی(ع) نزد شیعه؛ تصویر و جایگاه [[امام على(ع)|حضرت علی(ع)]]  در میان اهل سنت و شیعیان معتدل؛ مختاریه، کیسانیه و حنفیه و شیعه ابوهاشمیه توضیح داده شده است<ref>همان، ج1، ص21-60</ref>.

نویسنده در باب دوم، در سه فصل، ضمن معرفی شیعیان کیسانیه، امامیه و جعفریه، به بحث پیرامون غلو در این سه فرقه پرداخته است<ref>همان، ص65-94</ref>.

امامت معنوی و روحانی شیعه در باب سوم، در پنج فصل، ضمن معرفی امام سجاد(ع) و امام باقر(ع)، در ذیل بحث از حرکت و جنبش‌های سیاسی زیدیه و تطور کلامی عقاید این فرقه، توضیح داده شده است<ref>همان، ص101-147</ref>.

باب چهارم، در سه فصل، به معرفی امام جعفر صادق(ع) پرداخته شده و موضوعاتی همچون تجسم؛ فلسفه هشام بن حکم؛ الوهیت؛ ذات الله؛ صفات الله؛ وجود طبیعی؛ عالم انسانی؛ جبریت و حریت و عصمت انبیا(ع) و ائمه(ع) تشریح شده است<ref>همان، ص159-198</ref>.

در باب پنجم، در دو فصل، ضمن معرفی شش امام پایانی شیعه اثناعشری، به توضیح و تشریح عقاید این مذهب پرداخته شده<ref>همان، ص209-218</ref> و در باب ششم، در سه فصل، تطور و تکامل غلو، در خلال ظهور فرق میمیه، عینیه و سینیه و غلو عباسی، بررسی گردیده<ref>همان، ص229-255</ref> و باب هفتم، در هشت فصل، به معرفی فرقه اسماعیلیه اختصاص یافته است. ازجمله موضوعات مطرح شده در این باب عبارت‌اند از: اسماعیلیه اولی؛ باطنیه؛ اسماعیلیه یمن؛ قرامطه و تطور کیسانیه؛ نظریات اسماعیلیه درباره امامت و فلسفه اسماعیلیه در فارس<ref>همان، ص271-377</ref>.

نویسنده در باب اول، در چهار فصل، به بررسی مطالعات اخیر، پیرامون حقیقت تصوف اسلامی پرداخته است. روش‌های مطالعه تصوف اسلامی و مدارس آن؛ اصول و مصادر تصوف اسلامی و اشتقاق کلمه تصوف، موضوعات مطرح شده در این باب می‌باشند<ref>همان، ج3، ص21-43</ref>.

در باب دوم، به مطالعه زندگی معنوی و روحانی در شبه‌جزیره عربستان در قرن اول هجری پرداخته شده<ref>همان، ص61-91</ref> و در سایر ابواب کتاب، به ترتیب، مدارس بصره، کوفه، شام، موصل و خراسان در قرن اول و دوم هجری، مورد بحث و مطالعه قرار گرفته. ازجمله مهم‌ترین افراد معرفی شده در مدارس بصره، می‌توان به اعلام زیر، اشاره نمود: ابوموسی اشعری، عامر بن عبد قیس، هرم ابن حیان، احنف بن قیس، ابوالعالیه ریاحی، صله بن أشیم<ref>همان، ص105-197</ref>؛ اثرات سفیان ثوری، داود طائی، اویس قرنی، کمیل بن زیاد و میثم تمار در مدارس کوفه<ref>همان، ص217-278</ref>؛ و اثر عمرو بن اسود سکونی، احمد بن ابی‌حواری، قاسم بن عثمان جوعی، یوسف بن أسباط، سلم بن میمون خواص، ابوعبدالله صوری و ابوعبدالله ساجی در مدرسه شام<ref>همان، ص283-359</ref>؛ اثر معافی بن عمران در مدرسه موصل<ref>همان، ص365-367</ref> و اثر فضیل بن عیاض و ابراهیم بن ادهم در مدرسه خراسان مورد بررسی قرار گرفته است<ref>همان، ص379-429</ref>.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص178</ref>، به توضیح برخی از کلمات و عبارات متن پرداخته شده است<ref>همان، ص265</ref>.