الرحلة الحجازية المسماة الارتسامات اللطاف في خاطر الحاج إلی أقدس مطاف: تفاوت میان نسخه‌ها

#جده، اولين مكاني كه او گزارش مى‌كند. نويسنده كه به جهت فصاحت و بلاغت نوشته‌هايش به امير بيان مشهور شده است، با كلامي اديبانه به توصيف اين شهر و مناظر آن كه به گفته خودش براي هميشه در لوح خاطرش منقوش شده، مى‌پردازد. او اگر چه از مناظر زيباي سواحل جده غرق لذت شده است؛ اما لذت خارج از وصف خود را بدين جهت مى‌داند كه جده دروازه ورود به مكه مكرمه است و به مزار نبي مكرم اسلام(ص) نزديك شده است.

#مكه، بهشت عبادت در روي زمين و جنت معنوي دنياست. اين مكان كه به صخره‌هايي محصور شده، از چنان گرمايي برخوردار است كه اگر بر آن صخره‌ها تكه گوشتي قرار دهي، بدون نياز به آتش مى‌پزد. به اعتقاد نويسنده كمبود آب و لايزرع بودن و محروميت اين شهر از زيورهاي مادي با شعاع نعمت‌هاي معنوي جبران شده است. چاه‌هاي ام‌القري در زمان جاهليت به دست افراد مختلف حفر شده بود، اما كفاف مكه را نمى‌داد تا اين كه بئر زمزم به دست عبدالمطلب حفر گرديد و بدين وسيله آب مردم و حجاج مكه تأمين گرديد. پس از اسلام با افزايش حجاج مكه احتياج به آب به ويژه در ايام حج در عرفه و مني شدت يافت. چنان كه مشهور است، زن هارون الرشيد درصدد رفع اين مشكل برآمد و آب چشم‌هاي را كه در چهل كيلومتري مكه بود، به مكه انتقال داد. اين كار عظيم كه به عين زبيده معروف است، قريب به هزار و صد سال است كه آب مورد نياز حجاج را تأمين كرده است.

#:ارسلان از صراحت لهجه برخوردار بوده و حقايقي را كه گاه از بيان آن پرهيز مى‌شود، در لابلاي مطالب كتاب آورده است. وقف از سنت‌هاي حسنه‌اي است كه به جهت تأكيد بر استحباب آن در شرع مقدس در بين مسلمين رواج داشته است. "سوء تصرف مسلمين در اوقاف گذشتگان" مطلبي است كه به آن اشاره شده و به اجمال به آن پرداخته شده و لكن جاي موشكافي و بحث‌هاي فراواني دارد. به عقيده وي تخريب و استفاده نامشروع از اين اموال كه جنبه عمومي دارد، از عواملي است كه سرزمين‌هاي فرنگي بدين وسيله به لحاظ زيورهاي دينوي بر سرزمين‌هاي اسلامي پيشي گرفته‌اند. او با اشاره به تصرفات شخصي واليان در بيت‌المال، قَسم ياد مى‌كند كه اسلام را امراء به فساد كشيده‌اند و سبب فساد امراء نيز عالمان ديني بوده‌اند كه با گرايش به طمع امور دنيوي به تأويل نصوص شرعي به غير معاني حقيقي آن پرداخته‌اند. اين چنين بود كه اين امت از عظمتي كه داشت سقوط نمود به گونه‌اي كه دانشمندان غربي تصور كردند كه اسلام و مدنيت در برابر هم قرار دارند.

#:اگر چه انتظار آن است كه نويسنده تنها به سرزمين حجاز بپردازد؛ اما نويسنده عنان كلام را به سير بحث سپرده و از موضوع خارج مي‌شود؛ به عنوان نمونه مسجد بزرگ قرطبه كه به اذعان شكيب ارسلان قلم از وصف آن عاجز بوده است، از اماكني است كه چگونگي بنا و تزئينات آن شرح شده است. او كه بر خروج از بحث واقف است با عبارت «به موضوعي كه مربوط به حجاز است باز مى‌گرديم» به شرح سفر مى‌پردازد.