نهاية المرام في علم الكلام: تفاوت میان نسخه‌ها

«نهاية المرام في علم الكلام» كه مفصل‌ترين كتاب كلامى شيعه است، در قرن هشتم نوشته شده است. اين كتاب نزد خود مؤلف هم از جامعيت خاصى برخوردار بوده است، به طورى كه در كتاب‌هاى ديگرش(كشف المراد، نهج المسترشدين، كشف الفوائد و...) بعضى از مسائل را به اين كتاب ارجاع داده است.

1-ارجاعات مولف به بخش‌هاى نبوت و الهيات در صورتى كه نسخۀ موجود تا مباحث طبيعيات را دارد.

 

2-حيات مؤلف 14 سال بعد از اتمام جلد دوم.

 

3-خود مؤلف در اجوبة المسائل المنهائيه تصريح مى‌كند كه اين اثر را در چهار جلد نوشته است.

1- معلومات به معلومات موجود و معدوم تقسيم مى‌شوند و مباحث هر كدام در فصل‌هاى جداگانه مورد بررسى قرار مى‌گيرد. مولف در بحث وجود به: بداهت مفهوم وجود، بيان ماهيت وجود، اشتراك وجود، زيادت وجود بر ماهيت، وجود ذهنى و مشكك بودن وجود، پرداخته است. او در زمينۀ عدم: بداهت تصور عدم، شيئيت نداشتن عدم و علم به معدومات را شرح مى‌دهد.

 

2-معلومات از حيث وجوب، امكان امتناع تقسيم شده و در سه فصل، وجوب و احكام و امتاش و همين طور امكان و اقسام و احكام هريك از قسمت‌ها، مورد بررسى قرار مى‌گيرد.

 

3-معلومات اولا به ماهيت، جزء ماهيت و خارج ماهيت و ثانيا به كلى و جزئى تقسيم مى‌شود و هر كدام از آنها مستقلا توضيح داده مى‌شود.

1-تقسيم موجودات به قدم و حدوث و تعريف آنها از منظر متكلمين و حكماء و شرح خواص و تقسيمات هر يك از آنها.

 

2-موجودات طبق نظر اوائل به جوهر و عرض و اعراض خود به اعراض نه‌گانه تقسيم مى‌شوند كه مباحثشان عبارتند از:

1-بحث در مورد جواهر با محوريت: جوهر فرد، جسم، هيولى، احكام و عوارض اجسام.

 

2-توضيح مباحثى نظير: سكون و احكامش، كون و انواعش، حركت و احكام و اقسامش.(اين بخش ناتمام مانده است.)

1-آراء و انديشه‌هاى كلامى اديان و فرقه‌هاى مختلف مفصل شرح داده شده و تمام نظرات با نهايت امانت‌دارى و بدون هيچ تصرفى ابتدا بيان و سپس نقد شده‌اند. اين اثر در واقع كتابى است، تطبيقى بين آراء و نظرات متكلمين و حكماء در باب توحيد، نبوت و ساير مسائل كلامى.

 

2-اشتمال كتاب بر نظرات خواجه نصيرالدين طوسى كه در حقيقت پاسخ‌هاى اوست به پرسش‌هاى كلامى و فلسفى مولف در سفرى كه خواجه و علامه با هم از حله به بغداد مى‌رفتند.

 

3-اشتمال كتاب بر انديشه‌هاى خود مولف و نگرش عميقش به عقايد شيعه اماميه. نظرات مولف در ساير كتبش كمتر به چشم مى‌خورد، زيرا يا كتاب ديگرى را شرح داده و يا كتاب‌هاى مختصرى است كه مجال آن نبوده است.

 

4-عدم تعصب به كلام و فلسفه: گرچه علامه حلى در اكثر مباحث از نظرات متكلمين تبعيت نموده، اما در مواردى هم با آنها مخالفت كرده و نظر حكماء را پذيرفته است. همچنين با اين كه عموما به برهان و استدلال‌هاى عقلانى استناد مى‌كند، گاهى هم قضاياى مشهوده و جدل را مستند مى‌داند.