تاریخ رشیدی
| تاریخ رشیدی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حیدر میرزا دوغلات، محمد (نویسنده) غفاری‌فرد، عباسقلی (محقق) |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-6781-87-X |
| موضوع | آسیای مرکزی - تاریخ مغولان - تاریخ |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 2301 /ح9ت2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تاريخ رشيدى، اثر ميرزا محمد حيدر دوغلات يكى از منابع بسيار ارزشمندى است كه حوادث مغولان تركستان و جغتائيان، ظهيرالدين محمد بابر و سلسله گوركانى او در هند، شاه اسماعيل و جنگ او با شيبك‌خان ازبك را در بر مى‌گيرد. در اين اثر شرح مبسوطى از قتل شيخ‌الاسلام هرات، مولانا سيف‌الدين احمد تفتازانى، به فرمان شاه اسماعيل نوشته شده كه در منابع ديگر يافت نمى‌شود.
انگيزه تألیف
مؤلف هدف از تألیف تاريخ رشيدى، حفظ تاريخ مغول‌ها و خان‌هاى آنان ذكر كرده است.
گزارش محتوا
كتاب از دو پيش گفتار و يك مقدمه و يك سرآغاز شروع شده است، سپس مؤلف كتاب را به دو بخش تقسيم كرده، بخش نخست را «تاريخ اصل» و بخش دوم را «مختصر» ناميده است. محتواى كتاب نخست، سرگذشت دو سلسله هم زمان، اما جدا از هم را در بر مى‌گيرد: يكى سلسله خانان مغولستان از زمان تغلق تيمور و پدرش يسان بوغا كه نخستين كسى بوده كه خود را از شاخه اصلى مغولان جغتايى جدا ساخته و ديگرى امراى دوغلات كه تابع آنان بوده و در تركستان شرقى به سر مى‌ربرده‌اند. بخش عمده‌اى از تارخى تغلق تيمور را ميرزا حيدر از ظفرنامه شرف‌الدين على يزدى عينا نقل كرده است.
بخش دوم كتاب، زندگانى مؤلف و حوادث ايام او را دربر مى‌گيرد. در اين بخش ميرزا حيدر خود را چنين مغرفى كرده است: «پسر محمدحسين گوركان بن محمد حيدر گوركان بن امیرکبیر سيد على بن امير احمد بن خداداد بن امير بولاجى» و اين امير بولاجى همان است كه يسان بوغا را در كسب مقام خانى مساعدت كرده است.
ارزش تاريخ رشيدى به اين است كه مؤلف شاهد عينى وقايع بوده و خود گاهى در متن ماجرا قرار داشته و در برخى از جنگ‌ها شخصا حضور يافته و حدود ده سال نيز حاكم كشمير بوده است. موقعيت اجتماعى وى طورى بوده كه راويان كتابش بيشتر از پادشاهان و سلاطين و امرا بوده‌اند و خود او مدت‌ها نزد بابر، عبيدالله سلطان (عبيدالله خان بعدى و پادشاه ازبكان)، ميرزا خان برادر بابر و حاكم بدخشان، سلطان سعيد پادشاه تركستان، كامران ميرزا و همايون پادشاه، پسران، بابر، به سر برده است.
جايگاه كتاب
تاريخ رشيدى از نظر تشريح اوضاع جغرافيايى و شرايط اقليمى تركستان و تبت، منبعى كم نظير است و ارزش منحصر به فرد آن را بابد در آن مقوله جستجو كرد كه به شاخه‌اى از مغولان پرداخته كه تاريخ آن‌ها را در همچ منبعى نمى‌توان يافت، الا تاريخ رشيدى، و آن شاخه همان سلسله جغتائيان است. تاريخ رشيدى چنان جذابيتى دارد كه خواننده را پيوسته به سوى خود مى‌كشاند و مؤلف، حوادث تاريخى را با مهارتى فوق‌العاده جنان بازگو مى‌كند كه گويى مشغول خواندن يك تاريخ داستانى است. امام ميرزا حيدر كوچك‌ترين رنگ داستانى به مسائل تاريخ نداده، بلكه با مهارتش كتاب را تا حد رمان جذابى پيش برده است.
الياس سركنسول انگلستان در خراسان و سيستان (در 1895م) تلاش زيادى در آسيا و اروپا براى جمع‌آورى نسخ تاريخ رشيدى به كار برده، امام به گفته خودش موفقيتى حاصل نكره است، ظاهرا تنها سه نسخه از تاريخ رشيدى در موزه بريتانيا و يك نسخه ترجمه تركى و دو نسخه در كمبريج موجود است و بيشتر آن‌ها ناقص مى‌باشد، تنها يك نسخه كامل در موزه بريتانيا موجود مى‌باشد كه نگارنده ميكرو فيلمى از اين نسخه تهيه كره و اصل آن را به كتابخانه مركزى دانشگاه تهران اهداء نموده است.
به هر حال الياس، مقدمه، حواشى و تعليقات بسيار ارزشمند و سودمندى به زبان انگليسى بر تاريخ رشيدى نوشته وادوارد دنيسن راس ليز متن كتاب را به آن زبان ترجمه كرده كه به اين ترتيب متن كاملى از تاريخ رشيدى با مقدمه و حواشى و تعليقات به زبان انگليسى فراهم آمده كه در سال 1898م در لندن چاپ و منتشر شده است.
نگارنده در جستجوهاى خود، نسخه خطى ناقصى از تاريخ رشيدى را در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران پيدا كرد و با استفاده از اين نسخه در صدد تصحيح متن تارخى رشيدى بر آمد. به اين ترتيب كه نسخه موزه بريتانيا را نسخه اساسى قرار داد و آن را با نسخه ناقص مذكور و ترجمه انگليسى مقابله كرد. آن گاه مقدمه و حواشى و تعليقات الياس را نيز بر آن افزود. لازم به يادآورى است كه نسخه انگليسى خود تصحيحى از ورى پنج نسخه موجود در موزه بريتانيا و كمبريج محسوب مى‌گردد.
در پايان نيز مناجات نامه‌اى بر ذكر خداوند ذكر شده، سپس پيوست‌ها و پى‌نويس‌ها و فهارس كتاب كه شامل فهرست كتاب‌ها و جاى‌ها (مكان‌ها) و كسان (اشخاص) و اقوام و طوايف و... مى‌باشد، ذكر شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب و مقاله‌اى از كتاب ماه تاريخ و جغرافيا منتشر شده، در بهمن 1378 اثر دكتر عباسقلى غفارى فرد.