بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی
| بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مطهری، مرتضی (نویسنده) انتشارات حکمت (تهیه و تنظیم) |
| ناشر | انتشارات حکمت |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1403ق |
| موضوع | اسلام و اقتصاد |
| کد کنگره | BP۲۳۰/۲/م۶ب۴ |
بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی اثر مرتضی مطهری؛ برخی مطالب کتاب حاضر - با ساختاری متفاوت - در کتاب «نظری به نظام اقتصادی اسلام / ۱۳۴» و «مجموعه آثار استاد شهید مطهری (جلد بیستم) / ۱۰۱» آمده است.
- قسمت‌های «نظری به اقتصاد اسلامی، ارزش، ارزش اضافی» بخش اول کتاب حاضر، پیش تر در کتاب‌های «مباحث اقتصادی» - دفتر انتشارات اسلامی» ۹۶ ص.، جیبی - و «اقتصاد اسلامی» - ۷۲ ص. - و «مباحثی اقتصادی» - بی‌ناء ۴۸ ص. رقعی - چاپ شده بود.
- قسمت «بیمه» بخش دوم اين کتاب در کتاب «مسأله ربا به ضمیمه بیمه / ۱۱۹» و کتاب «مسأله ربا و بانک به ضمیمه مسأله بیمه» - بدون تقریرات و یادداشت‌ها - توسط انتشارات صدرا، به قطع رقعی در ۱٩۲ صفحه و در کتاب «ربا، بانک، بیمه» در ۳۵۲ صفحه و همچنین به صورت مستقل به همراه مقاله دیگر با نام «بررسی فقهی مسأله بیمه به ضمیمه احکام و فتاوای امام خمینی پیرامون بیمه» توسط انتشارات میقات به قطع رقعی در ٩۲ صفحه به چاپ رسیده است.
کتاب حاضر قسمتی از نوشته‌های اقتصادی استاد است که از یک مقدمه و دو بخش تشکیل می‌شود. بخش اول، یک بحث کلی و منسجم در مبانی و فلسفه اقتصاد اسلامی است و بخش دوم، رساله‌های مختلفی را در مسایل گوناگون اقتصاد اسلامی شامل می‌شود.
در مقدمه کتاب، گزیده‌ای از یادداشت‌های استاد درباره عدالت اجتماعی «به عنوان مقدمه مؤلف» آورده شده است.
موضوعاتی که در این قسمت از آنها بحث شده عبارت‌اند از:
اما اين که قانون عادلانه چه قانونی است؟ اما این که ضامن اجرای عدالت چیست؟، فرق‌های اخلاق با قانون، یک تقلید خطرناک، علت نفوذ مواعظ امثال سعدی و ضربه‌ای که افکار اشعری بر فقه اسلامی وارد کرد.
بخش اول شامل مباحث زیر است:
نظری به اقتصاد اسلامی (دو گونه پیوند اسلام با اقتصاد، نظر اسلام راجع به ثروت، دو نوع اقتصاد، اقتصاد نظری یا توصیفی، اقتصاد برنامه‌ای یا دستوری، اقتصاد سالم، میزان ارزش‌ها در اقتصاد برنامه‌ای، نحوه ارتباط امور اعتباري با حقایق)» ارزش (علت ارزش و تفاوت ارزش‌ها چیست؟ و کار مولد ارزش نیست). سرمایه‌داری جدید (سرمایه‌داری جدید رأس و رییس مسایل مستحدثه فقهی، مشخصه اصلی سرمایه‌داری جدید، نقد و بررسی برهان مارکسیسم در نامشروعیت سرمایه‌داری جدید، نقد و بررسی نظریات مختلف راجع به ارزش (ارزش اشیا ذاتی آنهاست. ارزش اشیا صرفاً قراردادی است. ارزش تابع فایده است، ارزش تابع فایده و احتیاج است و منشا ارزش فقط کار است)) ایرادات وارد بر نظریه تساوی ارزش با کار، دوازده ایراد (انتقاد از راه تأثیر عرضه و تقاضا، انتقاد به این که کار یکی از علل ایجاد ارزش است نه این که مساوی با آن باشد، انتقاد از راه ارزشمند بودن احجار کریمه بدون کار، انتقاد از راه تأثیر سلیقه و روحیه تجمل‌پرستی و تنوع‌طلبی بشر در ارزش اشیا، انتقاد از راه تأثیر ابتکار ذاتی افراد در ارزش اشیا، انتقاد از راه ارزش فی‌نفسه بعضی اشیا، انتقاد به اين که در بسیاری موارد کار بیش‌تر در شرایط متفاوت موجب ارزش کمتر می‌شود، انتقاد از راه تأثیر عوامل معنوی و ذوقی و هنری در ایجاد ارزش، انتقاد از راه طرد نظریه ماتریالیسم تاریخی، انتقاد از راه نادیده گرفتن نقش طبیعت در ایجاد ارزش و اين که طبق نظریه فوق تکامل اقتصادی محال است و تبیین صحیح نظریه ارزش) نظریه تساوی ارزش با کار یک نظریه ضد کارگری و توجیه کننده قانون مفرغ است، آیا زمان مقیاس سنجش کار است؟، نظریه مارکسیست‌ها درباره کار اجتماعاً لازم، اشکالات فقهی و اسلامی راجع به نظریه تساوی ارزش با کار ارزش اضافی، سه پرسش اساسی از اقتصاد مارکسیستی (بررسی پرسش اول، آیا اضافه ارزش از مختصات سرمایه‌داری جدید است؟ علل سه گانه سرمایه‌داری، ريشه انحراف در سرمایه‌داری جدید، سرمایه‌داری ماشینی موضوع جدید در فقاهت، سوسیالیسم مارکس واژگونه است. بررسی پرسش دوم، میزان ارزش اشیا، توضیح نظریه ارزش اضافی در متون مارکسیستی، نقد نظریه ارزش اضافی (چهار ایراد: ایراد اول، از راه قانون عرضه و تقاضا، ایراد دوم از راه قانون مفرغ، ایراد سوم، از بررسی منشا ارزش اضافی در نیروی کار و ایراد چهارم، از راه شرکت سرمایه ثابت با سرمایه متغیر در تحصیل سود)، بررسی پرسش سوم، تضاد میان شعارهای مارکس با اصول مکتب او (نظریه مارکس دلیل مشروعیت سرمایه‌داری است. علل سرمایه‌داری از دیدگاه ما (غیرعادلانه بودن دستمزدها، استثمار مصرف‌کنندگان، در اختیار داشتن منبع و مشخص اصلی سرمایه‌داری جدید یعنی ماشینی))) مرز اشتراک اسلام با سوسیالیسم (اسلام همان طور که مالکیت فردی بر منابع و سرمایه‌های عمومی طبیعی و صناعی - زمین و ماشینی - را نمی‌پذیرد مالکیت اشتراکی کار را نیز نمی‌پذیرد)، خلاصه نظریات گذشته، مالکیت (یادآوری تعریف ثروت، عوامل تولید ثروت، ماهیت مالکیت از نظر فلسفی، مفهوم مالکیت اعتباری از چه حقیقتی اخذ گردیده است؟، اصل مالکیت در غریزه بشر و حیوان، توسعه مالکیت‌های فردی و غریزی به مالکیت‌های جمعی و قراردادی، حدود مالکیت اجتماعی را قانون تعیین می‌کند، قانون عادلانه کدام است؟ اسلام طرفدار عدالت اجتماعی است. معنای عدالت اجتماعی چیست؟، عدالت تنها یک حسنه اخلاقی نیست بلکه یک اصل بزرگ اسلامی است. اقسام عدالت، مالکیت فردی زمینه تعاون عاطفی، اقدامات اسلام برای برقراری عدالت اجتماعی، اسلام و حقوق فطری، نظام هدفدار جهان و اصل غائیت یگانه راء تبیین حقوق فطری، حقوق فطری در قرآن کریم، تفاوت منطق الهی با مادی، تأثیر اصل عدالت اجتماعی در فقه، رابطه حق و عدل، تفاسیر گوناگون از عدالت، آیا اصل تقدم جمع بر فرد با حقوق فطری منافات دارد؟، تحقیق درباره حق آزادی و حق مساوات، پشتوانه حقوق فطری، اقسام نسبت انسان با حق، تصویر صحیح اصل علیت، غایت و فعل، مسأله مالکیت و مقام اسلام در میان سوسیالیسم و سرمایه‌داری، نظر حضرت علامه طباطبایی راجع به ثروت‌های جهان، محصولات مشترک طبیعت و انسان، رابطه کار و مالکیت، حق اجتماع بر انسان و بر کار او، حدود حق در کار فرد، اشتراک در منایع سرمایه‌ها غیر از اشتراک در کار است و حدود اشتراک اسلامی.
در بخش دوم تحت عنوان «رساله‌های اقتصادی» مباحث زیر آمده است:
اسلام و اقتصاد، حق و حکم، مالکیت زمین از نظر اسلام، شرکت از نظر فقه اسلام، ارث، بیمه، یادداشت‌های اقتصادی (یادداشت نظری به نظام اقتصادی اسلام) و مسأله اضطرار.
در خاتمه نیز «پاره‌ای از مطالب مهم و اساسی کتاب به خط» استاد آمده است.
استاد در این کتاب، مطالب جدیدی طرح کرده است، از جمله: با استناد به ادله عقلی و شواهد تجربی بیان می‌کند که ماهیت سرمایه‌داری دنیای معاصر با سرمایه‌داری گذشته متفاوت است، لذا موضوع جدیدی برای اجتهاد فقهی خواهد بود و احکام جدیدی نیز خواهد داشت. در فراز دیگری از کتاب راجع به مسأله مالکیت ماشین‌های صنعتی بنا به ادله‌ای که آورده است. بیان کرده که هیچ یک از ملاک‌های شناخته شده، معتبر شرعی و عقلی (ملاک فاعلی و غائی) در مسأله مورد بحث نسبت به افراد قابل، تشخیص نبوده و بنابراین مالکیت این ماشین‌ها به جامعه اختصاص دارد.
متأسفانه کتاب مزیور به علت مخالفت برخی روحانیان، از طرح مسایل جدید در آن، منتشر نشد و کتابی که در ۱۰۰ هزار نسخه چاپ شده بود، خمیر شد.
در سخنان حجت‌الاسلام حسن یوسفی اشکوری درکتاب «کنفرانس برلین خدمت یا خیانت» اثر محمدعلی زکریایی - بخش سوم کتاب‌شناسی حاضر، منبع شماره ۵٩ و کتاب «نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری» اثر آیت‌الله نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی - بخش دوم کتاب‌شناسی حاضر، منبع شماره 231- و همچنین در کتاب «نقد نظریه شریعت صامت: بررسی انتقادی مقالات قبض و بسط شریعت» اثر دکتر حسین غفاری - بخش سوم کتاب‌شناسی حاضر، منبع شماره ۸۵ -و نیز روزنامه «رسالت (۶۶/۳/۳ ص. ۳)» راجع به چگونگی این امر سخن رفته است.
کپی کامل کتاب حاضر به مشخصه «۴ ب ۵۸ / ۲ /۲۳۰: BP در کتابخانه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان شرقی - واقع در تبریز - نگه‌داری می‌شود.[۱]
پانويس
- ↑ باقرزاده‌ی ارجمندی، میراحمد، ص73-77
منابع مقاله
باقرزاده ارجمندی، میراحمد، کتاب‌شناسی توصیفی استاد مرتضی مطهری، مؤسسه تحقیقاتی علوم اسلامی – انسانی دانشگاه تبریز (سه علامه تبریزی)، تبریز، چاپ اول، بهار1381ش