یگانی، اسماعیل
اسماعیل یکانی (۱۲۶۶–۱۳۵۳ش) معروف به میرزا اسماعیل یکانی، قاضی عالیمقام، روزنامهنگار، ادیب، شاعر، خوشنویس و از رجال مؤثر و آزادیخواه نهضت مشروطیت آذربایجان بود. وی پس از اوجگیری مشروطه به عرصه قضاوت وارد شد و به بالاترین مقام قضایی انتظامی کشور، یعنی ریاست دادگاه عالی انتظامی قضات، دست یافت. یکانی نویسندهای پرکار و خوشنویسی چیرهدست بود.
| اسماعیل یکانی | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | اسماعیل یکانی |
| نامهای دیگر | میرزا اسماعیل یکانی، اسماعیل بن ابراهیم یگانی |
| لقب | آزادیخواه بنام |
| تخلص | عامی |
| نام پدر | ابراهیم خان یکانی |
| ولادت | ۱۲۶۶ ش |
| محل تولد | قصبه یکان (دیزه یکان)، مرند، ایران |
| محل زندگی | تبریز، استانبول، برلین، تهران |
| رحلت | ۱۳۵۳ ش |
| مدفن | بهشت زهرای تهران، قطعه ۱۳۰۴ (نزدیک هنرمندان) |
| طول عمر | ۸۷ سال |
| همسر | ۱. آمنه خانم (دختر میرزا ابراهیم آقا صبا)، ۲. سیده عفتالملوک میر قلیج |
| فرزندان | هوشنگ، جمشید، همایوندخت (منوچهری)، لیدا (احمدیان تهرانی) |
| دین | اسلام |
| پیشه | قاضی، روزنامهنگار، ادیب، شاعر، خوشنویس، فعال سیاسی |
| منصب | ریاست دادگاه عالی انتظامی قضات |
| اطلاعات علمی | |
| دانشگاه | تحصیلات حوزوی |
| علایق پژوهشی | تاریخ مشروطه، ادبیات فارسی و عربی، خوشنویسی، نقد ادبی |
| معاصرین | ستارخان، باقرخان، سید حسن تقیزاده، احمد کسروی، ملکالشعرای بهار، علیاکبر داور |
| برخی آثار | |
ولادت
میرزا اسماعیل یکانی فرزند ابراهیم خان یکانی در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی در قصبه یکان (دیزه یکان) از توابع شهرستان مرند دیده به جهان گشود. خاستگاه خانوادگی وی همین منطقه بود.[۱][۲]
تحصیلات
تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش گذراند و برای تحصیلات عالی رهسپار تبریز شد. در حوزههای علمیه تبریز، ادبیات فارسی و عربی، فلسفه، منطق، فقه و اصول، ریاضیات و هیئت را به صورت جامع فراگرفت و به حدی تبحر یافت که در جوانی به جرگه مدرسان درجه اول حوزه علمیه تبریز و برخی مدارس نوین این شهر پیوست.[۳]
فعالیتها
فعالیتهای سیاسی و مطبوعاتی در عصر مشروطه:
با شعلهور شدن نهضت مشروطیت، یکانی به صف آزادیخواهان آذربایجان پیوست و به یکی از ارکان اصلی این جنبش در منطقه تبدیل شد. در جریان محاصره تبریز و قیام علیه استبداد محمدعلیشاه، همکاری نزدیک و مشاورهای با ستارخان و باقرخان داشت. پس از فتح تهران و خلع محمدعلیشاه، در تبریز روزنامه بااهمیت و تأثیرگذار «تبریز» را بنیان گذاشت، اما پس از مدتی آن را به میرزا حسین خان کمال واگذار کرد و خود راهی پایتخت شد. در تهران، در سال ۱۲۹۹، مدیریت روزنامه نیمهرسمی «ایران» در دولت مشیرالدوله (میرزا حسن پیرنیا) به او سپرده شد و نزدیک به یک سال سردبیری این روزنامه را بر عهده داشت. وی همچنین با نشریات آزادیخواه و تجددطلب دیگر مانند مجله «طوفان» همکاری قلمی داشت.[۴]
فعالیتهای قضایی:
در سال ۱۳۰۶ و همزمان با تشکیل دادگستری نوین به رهبری علیاکبر داور، به دستگاه قضایی دعوت شد. سیر ترقی قضایی وی شامل سمتهای متعددی بود: مستشاری دیوان جزای عمال دولت (دیوان کیفر)، عضویت در هیئت قضات محاکمهکننده عبدالحسین تیمورتاش (۱۳۱۱)، انشای رأی و انجام تحقیقات اصلی در پرونده محاکمه سرپاس مختاری و اتباعش (۱۳۲۱)، ریاست کل دیوان کیفر (۱۳۲۳)، مستشاری دیوان عالی کشور و در نهایت، ریاست دادگاه عالی انتظامی قضات. او به استقلال قوه قضائیه اعتقاد راسخ داشت و در مقاطع مختلف در برابر اعمال نفوذهای سیاسی ایستادگی کرد.[۵][۶]
فعالیتهای ادبی، پژوهشی و هنری:
یکانی دانشمندی جامعالاطراف بود. افزون بر تسلط بر علوم حوزوی، ادیب، شاعر و به ویژه خوشنویسی توانا در خط نستعلیق به شمار میآمد و مرقعاتی از خط زیبای او باقی مانده است. حافظه تاریخی قوی و مشاهدات مستقیم او از رویدادهای مشروطه، وی را به گزینهای ایدهآل برای تدوین تاریخ این دوره تبدیل کرده بود، اما متأسفانه این مهم محقق نشد. با این حال، مورخانی مانند احمد کسروی و اسماعیل امیرخیزی در تألیفات خود از یادداشتها و اطلاعات او بهره بردند.[۷]
وفات
میرزا اسماعیل یکانی پس از یک عمر فعالیت سیاسی، قضایی و فرهنگی پربار، سرانجام در ۲۹ مهرماه ۱۳۵۳ هجری شمسی، در سن ۸۷ سالگی در تهران درگذشت. پیکر وی در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد و بر سنگ مزارش لقب معروف او «آزادیخواه بنام» حک گردید.[۸][۹]
آثار
- نادره ایام حکیم عمر خیام (تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۲، ۴۰۸ صفحه) - تحقیق مفصلی درباره افکار و علوم خیام.
- سخنشناسی (تهران: نشر ابن سینا، ۱۳۴۶، ۴۴۲ صفحه) - در موضوع ادبیات و صنایع مستظرفه.
- فرهنگ منظوم فارسی فرانسه (تهران: ۱۳۱۸) - حاوی دو هزار لغت.
- سرآغاز (منظومه، استانبول: ۱۳۳۰ قمری) - در نقد استبداد.
- اثر منظوم در باب بیداد حکومت استبداد (۱۲۰۰ بیت، استانبول: ۱۳۳۰ قمری).
- دیوان اشعار یکانی (چاپنشده).
- ترجمه و تفسیر قصیده «بانت سعاد» (غراء) اثر شرفالدین بوصیری (چاپنشده، ۲۵۴ صفحه).
- شرح حال سید حسن تقیزاده (مقاله یا رساله).
- شرح حال حسین کاظمزاده ایرانشهر (مقاله یا رساله).
- مجموعه مقالات منتشرشده در روزنامهها و مجلات: تبریز، ایران، نوبهار، پروین، کاوه (برلن)، طوفان، یغما.
- یادداشتها و خاطرات تاریخی درباره انقلاب مشروطیت (منبع مورد استفاده کسروی و امیرخیزی).
- اوراق و مرقعات خوشنویسی.[۱۰]
- کتاب «دین و شئون» (منسوب به او به گفته کسروی، اما به نام شیخ اسدالله ممقانی چاپ شده است).[۱۱]
پانويس
- ↑ ر.ک: عاقلی، باقر، ج۳، ص۱۸۱۲
- ↑ ر.ک: مشار، خان بابا، ج۱، ص۶۱۸
- ↑ ر.ک: عاقلی، باقر، ج۳، ص۱۸۱۲
- ↑ ر.ک: عاقلی، باقر، ج۳، ص۱۸۱۳
- ↑ ر.ک: عاقلی، باقر، ج۳، ص۱۸۱۳
- ↑ ر.ک: مشار، خان بابا، ج۱، ص۶۱۸
- ↑ ر.ک: عاقلی، باقر، ج۳، ص۱۸۱۳
- ↑ ر.ک: همراز، رضا، «میرزا اسماعیل یکانی؛ آزادیخواه بنام»
- ↑ ر.ک: عاقلی، باقر، ج۳، ص۱۸۱۳
- ↑ ر.ک: همراز، رضا، «میرزا اسماعیل یکانی؛ آزادیخواه بنام»
- ↑ ر.ک: عاقلی، باقر، ج۳، ص۱۸۱۳
منابع مقاله
- عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۳، تهران، نشر گفتار به همراهی نشر علم، ۱۳۸۰
- مشار، خان بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، ج۱، تهران: چاپخانه رنگین، ۱۳۴۰
- همراز، رضا. «میرزا اسماعیل یکانی؛ آزادیخواه بنام».
- مقالات و یادداشتهای پراکنده درباره وی در مطبوعات دوره پهلوی.