پنبه، آب و هوا و شتر در ایران اوایل دوره‌ی اسلامی
| پنبه، آب و هوا و شتر در ایران دوره‌ی اسلامی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بولت، ریچارد (نویسنده) غلامی، شهرام (مترجم) |
| ناشر | نشر تاریخ ایران |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۳۹۸ش |
| شابک | 7-33-8687-600-978 |
| کد کنگره | |
پنبه، آب و هوا و شتر در ایران اوایل دوره‌ی اسلامی، لحظه‌ای از تاریخ جهان تألیف ریچارد بولت، مترجم شهرام غلامی؛ در این کتاب نویسنده اهمیت پرورش شترهای دو رگه برای حمل کالا در مسیر راه ابریشم توسط ترکمنانی که در مسیر این راه مهم کاروانی قرار داشتند، مورد بحث قرار داده و نشان می‌دهد که چگونه این کار به بخش اصلی حرفه‌ی ترکمانان تبدیل شد. در نهایت او در پیوند این مسئله با دگرگونی آب و هوایی نشان داده که چگونه این امر منجر به مهارت ترکمنان اغز و در نتیجه دگرگونی‌های سیاسی - اجتماعی در ایران و خاورمیانه شد. وی معتقد است که تولید و تجارت پنبه و پارچه‌های پنبه‌ای در ایران تحت حاکمیت اعراب به دلایل مذهبی تا قرن چهارم به تدریج رشد یافت. به باور نویسنده تحریم پوشیدن لباس ابریشمی برای مردان در اسلام، و رشد شتابان گروش به اسلام از سده‌ی دوم باعث توسعه‌ی کشت پنبه در نواحی مرکزی فلات ایران شد.
ساختار
مطالب در پنج فصل ارائه گردیده است:
فصل اول: شناسایی عوامل ترقی کشت پنبه
فصل دوم: اسلام و پنبه
فصل سوم: سرمای بزرگ
فصل چهارم: ترک‌ها و شتر
فصل پنجم: لحظه‌ای در تاریخ جهان
گزارش محتوا
ریچارد بولت- نویسنده‌ی کتاب پیش رو- تحصیل کرده‌ی آمریکایی است که روی هم رفته به پژوهش درباره‌ی تاریخ تکنولوژی، حیوانات اهلی و تاریخ خاورمیانه علاقه دارد. تمرکز پژوهش‌های تاریخی بولت بیشتر بر روی مطالعات خاورمیانه و جهان اسلام و به ویژه تاریخ ایران است. توجه بولت بیشتر به حوزه‌های خاصی از تاریخ و تمدن است که معمولا سایر مورخان ایرانی و خارجی کمتر به آن توجه می‌کنند. در این کتاب نیز بولت اهمیت پرورش شترهای دورگه برای حمل کالا در مسیر راه ابریشم توسط ترکمنانی که در مسر این راه مهم کاروانی قرار داشتند، مورد بحث قرار داده و نشان می‌دهد که چگونه این کار به بخش اصلی حرفه‌ی ترکمانان تبدیل شد. در نهایت بولت در پیوند این مسئله با دگرگونی آب و هوایی نشان داده که چگونه این امر منجر به مهاجرت ترکمنان اغز و در نتیجه دگرگونی‌های سیاسی - اجتماعی در خاورمیانه شد. در این اثر بولت ضمن توجه به اهمیت مسائل فکری و نقش شخصیت در تغییرات تاریخی، نقش عوامل محیطی را برجسته کرده و با دیدگاهی جبرگرایانه نقش سایر عوامل مؤثر در تحولات تاریخی را مورد بررسی قرار می‌دهد. فرضیه‌ی اصلی کتاب این است که در سده‌های سوم و چهارم فلات ایران تحت کنترل عرب‌ها به منطقه‌ی مهمی برای تولید پنبه تبدیل شد. علت رشد تولید پنبه، منع استفاده از پارچه‌های ابریشم برای مردان و تأکید بر استفاده از پارچه‌ی پنبه‌ای در روایات اسلامی بود. اما در قرن پنجم کساد تدریجی در کل تولیدات کشاورزی به ویژه در تولید پنبه در منطقه‌ی شمال شرقی ظاهر شد. عامل اصلی این رکود سرد شدن بی سابقه‌ی آب و هوا بود که کم و بیش نزدیک یک سده طول کشید و در نتیجه همین مسئله باعث مهاجرت ترکمنان اغز و سلجوقی از آسیای میانه به ایران شد. زیرا ترکمنان نیز تا حد زیادی درگیر پرورش شترهای دورگه برای فروش به کاروان‌های مسیر راه ابریشم شده بودند. دامهای شان از این سرما تلف می‌شد و این امر یک عامل کلیدی برای مهاجرت آن‌ها به سوی نواحی گرم تر جنوب می‌شد.
بولت در این اثر دست به کمی سازی اطلاعات تاریخی زده و با تحلیل کمی اسامی روستاها و تحلیل القاب و اسامی علما در کتاب‌های طبقات به نتیجه‌گیری‌های جالبی دست یافته است. از دیدگاه بولت روند مسلمان شدن ایرانیان نه به طور شتابان بلکه تا حدود چهار قرن به درازا انجامید و در نهایت، ملاحظات سیاسی و اقتصادی در گروش ایرانیان به اسلام تأثیر مهمی داشت. وی از روی فراوانی القاب شغلی علما در خصوص مشاغل مرتبط با پنبه معتقد است که تولید و تجارت پنبه و پارچه‌های پنبه‌ای در ایران تحت حاکمیت اعراب به دلایل مذهبی تا قرن چهارم به تدریج رشد یافت. به باور بولت تحریم پوشیدن لباس ابریشمی برای مردان در اسلام، و رشد شتابان گروش به اسلام از سده‌ی دوم باعث توسعه‌ی کشت پنبه در نواحی مرکزی فلات ایران شد. گذشته از این، ساده پوشی عرب‌ها و تلاش آگاهانه‌ی آن‌ها برای حفظ هویت ظاهر و تمایز با غیر عرب‌ها و غیر مسلمانان در ترقی تولید پنبه مؤثر بود. همچنین خود علما و مدرسین دست اندر کار تولید و تجارت پارچه‌های پنبه‌ای با ساخت و پراکندن روایت‌هایی در تحریم پوشیدن لباس ابریشمی و بها دادن به پارچه‌های پنبه‌ای در رونق تولید و تجارت پنبه نقش بسزایی داشتند. در ادامه، بولت به بحث درباره‌ی یک سده از سرمای شدید پی پردازد که هم باعث کسادی رونق پنبه و کسادی کل کشاورزی و هم مهاجرت گسترده ترکان به ایران در پی داشت. بولت برای اثبات فرضیه‌ی خود علاوه بر ارائه‌ی شواهد تجربی به دست آمده از غرب مغولستان، شواهد متعددی از منابع دوره‌ی میانه درباره‌ی سرمای بی سابقه در گوشه و کنار ایران و وجود قحطی‌های گسترده خراسان و عراق بیان می‌کند. صرف نظر از داوری درباره‌ی درستی فرضیات بولت در خصوص ترقی پنبه، سرمای بزرگ و آمدن ترکان به ایران، باید گفت که ارائه‌ی این فرضیات می‌تواند الگوهای پژوهشی نوینی را پیش روی پژوهشگران تاریخ ایران قرار دهد.[۱]
پانويس
منابع مقاله
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران